Le`âlî Ahmed Çelebi B. Mustafa Saruhânî`nin Kânûnu`l-ʿavâmil ve Burhânü`l-mesâil adlı eserinin tahkiki

Abstract

Arap dili grameri ile ilgili çalışmaların başlangıcı olarak, Hz. Ali'nin (ö. 40/661) kelime çeşitleri ve tanımlarını içeren bir sayfayı Ebü'l-Esved ed-Düelî'ye (ö. 69/688) vermesi ve bu yolda ilerlemesini istemesi gösterilmektedir. Daha sonraları Halil b. Ahmed (ö. 175/791) âmiller nazariyesini kurmuş ve nahvin temelini atmıştır. Nahivle ilgili çalışmalar Basra, Kûfe, Bağdat gibi merkezlerde artarak devam etmiş, klasik eserler ortaya konulmaya başlanmıştır. Söz konusu bu eserler, çok fazla detay içermeleri nedeniyle nahiv konularının öğrenilmesini zorlaştırdığı şeklinde eleştirilere maruz kalmışlardır. Bunun sonucu olarak, özellikle Arapça'yı yeni öğrenmeye başlayacak olanlar için, nahiv konularını daha basit ve anlaşılır hale getirmek amacıyla muhtasar eserler yazılmıştır. Bunların içerisinde âmillerle ilgili olanlar önemli bir yere sahiptir. Nahiv terimi olarak âmil, `kelimenin sonunun iʿrab bakımından özel bir şekil almasını sağlayan şey` anlamına gelmektedir. Âmilleri konu alan eserler, `ʿAvâmil` genel adı altında telif edilmiş ve pek çok şerhe konu olmuştur. Eserlerde genelde yüz âmilden bahsedilmiş bazısında bu yüz adetin içine iʿrab ve mâmuller de dahil edilmiştir. ʿAvâmil geleneğine ait bu eserlerin en çok tanınanlarından biri, Abdülkâhir el-Cürcânî'nin (ö. 471/1078-79) el-ʿAvâmilü'l-mi'e' sidir. Şârih, 16. yy.'da yaşamış, Saruhanlı divan şairi ve kadı Le'âlî Ahmed Çelebi b. Mustafa Saruhânîdir. (ö. 971/1563) Şerh, Kânûnu'l-ʿAvâmil ve burhânü'l-mesâil adını taşımaktadır.Anahtar Kelimeler: Abdülkâhir Cürcânî, ʿAvâmil, Kânûnu'l-ʿAvâmil, Le'âlî Ahmed Çelebi, Tahkik

The event that Hazrat Ali (d. 40/661) gave a page containing the word types and definitions to Ebu'l-Esved ed-Duelī (d. 69/688) and that he wanted him to proceed on this path is indicated as the beginning of the studies on the grammar of the Arabic language. Halil b. Ahmed (d. 175/791) later established the theory of âmils (preceding verbs/verbals) and laid the foundation of nahiv (syntax). Works on syntax continued increasingly in centers such as Basra, Kufa, Baghdad, and classical works began to be produced. These mentioned works were subjected to criticism that they made it difficult to learn nahiv topics because they contained too much detail. As a result of this, a lot of summary works were written to make nahiv topics simpler and more understandable, especially for those who were about to start learning Arabic. Among them, those related to âmils have an important place. Nahiv literally means that `what makes the end of the word to take a special form in terms of the iʿrab`. These works on âmils are copyrighted under the general name of `ʿAvāmil` and have been the subject of many şarh studies. In the works, usually a hundred of âmils were mentioned, and in some of these, 'iʿrab and mâmuls (communal elements) were also included within this hundred. One of the most well-known of these works belonging to the ʿAwāmil tradition is the al-ʿAwāmilu'l-mi'e of ʿAbd al-Qāhir al-Jurjāni (d. 471/1078-79). Şārih is Le'ālī Ahmed Celebi b. Mustafa Saruhānī (d. 971/1563) who lived in the 16th century, and was a divan poet from Manisa and a qadi. Şarh is called `Kānūnu'l-ʿAwāmil ve burhānu'l-mesāil.`Keywords: ʿAbd al-Qāhir al-Jurjānī, ʿAwāmil, Kānūnu'l-ʿawāmil, Le'ālī Ahmed Celebi, Taḥqīq.