İmam-ı Gazâlî`de nefsin mertebeleri

Abstract

Tasavvuf ilminin tanım ve özünü teşkil eden nefsin tezkiye ve kalbin tasfiyesi bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Nefsi zulmetlerinden arındırılarak ruhun hizmetine verilmesi olarak tanımlanan bu süreçte kalb, hem tanımı hem de vazifelendirildiği kilit rol itibarıyla bu arınmışlığın bir ölçüsü olarak çalışmamızda kıstas alınmıştır. Kalbin halleri nefsin mertebelerine göre tasvir edilirken, özellikle öne çıkan kavramlar olan şehvet, hevâ, put, zulmet; tevbe, muhasebe, havf-recâ, sevgi, nûr kavramlarının sözlük, ıstılah anlamları verilmek suretiyle bu arınma ve temizlik hareketindeki yerleri tespit edilmeye çalışılmıştır.Çalışma olgunlaştıkça; içine düştüğü bunalım sürecinde nefsinin zulmetleriyle yüzleşen Gazâlî'nin ahlâk nazariyesinin, insanı varoluş kaygılarına ışık tutabilecek tespitlerle dolu olduğu fark edilmiştir. Bu doğrultuda yukarıda adı geçen kavramlar İmam'ın Tasavvufa yönelimi ve nefsi ile sürdürdüğü mücadale çerçevesinde ele alınmıştır. Bu değerlendirmeler âyet ve hadislerin rehberliğinde yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmamız bir giriş olmak üzere tolplam üç bölümden oluşmaktadır. Başlangıç olarak Gazâli'nin yaşadığı dönemin sosyo-kültürel yapısına kısaca değinilmiş, bu doğrultuda fikrî yapısındaki değişim ve dönüşümlere ışık tutulmuştur. Birinci bölümde nefis kavramının sözlük ve ıstılah anlamları verildikten sonra, âyet ve hadislerde hangi mânâlarda kullanıldığı incelenmiştir. Daha sonra 'nefsin tezkiyesi' ve 'kalbin tasfiyesi' ve riyâzet ile ilgili kavramlar ele alınarak nefis, kalb ve rûh arasındaki münâsebet ortaya konmaya çalışılmıştır. Son bölümde ise şehvet ve hevâ kavramları analiz edilerek, kalb üzerindeki narsistik iz düşümler olarak kabul edilen nefsin zulmetlerinin tanımı yapılmıştır. Nefsin bu zulmetlerden arınarak, kalbin hevâ putlarından temizlenmesi de Gazâlî'nin riyâzet anlayışı çerçevesinde ele alınmıştır.Anahtar Kelimeler: Kalb, nefs, ruh, hevâ, tezkiye, tasfiye, zulmet

Refinement of self and purfication of heart which constitute extract of sufism the also have formed topic of this study. In the duration that refining darkness of self and then serving to it of the soul, as of heart assumed critical role it has been taken criticism measure of this refinement. In terms of orders of the self -heart have been portreyed. Especially lust, desire, fetish (idol) and darkness beside repentance, accounting self, awe and excpectancy, love and glory like as related concepts about heart have been come into prominence. Because of that these concepts given dictionary and term meaning for identifying where are they in refinement and purification process. It has been noticed that facing darkness of his self Gazâlî's morality theoretic has been had a good many determinations which were able to help people in existential anxiety. In this direction above concepts have been analyzed by Imam's mystical personality and struggling his self. Verses of Quran and Hadithes have been got guide for these for evaluations. This work consist of three parts that section one of them introduction. As beginning the period of socio-cultural structure, Gazâlî lived in, have been referred briefly. And then transmutation of his idea structure have been identified. In first section, after given term and dictionary meaning of self, has been looked at its significations in verses and hadiths. After that refinement of self, purification of heart and 'riyâzet' have been analyzed so relations of concepts (self-heart-soul) with each other have been put forth. At the last section also concepts about refinement process which lust and desire have been emphasized. In this direction narcissistic projection of darkness on heart has been defined by Gazâlî' riyâzet understanding.Key Word: Heart, self, soul, desire, refinement, purification, darkness