Kutadgu Bilig`de isim çekim ve yapım ekleri

Abstract

ÖZET Türk Dili'nin tarihi gelişimi içerisinde Karahanlı Türkçesi mühim bir yer işgal etmektedir. Çünkü bu döneme kadar Türklerin yaşadığı geniş bir coğrafyada tek bir yazı dili kullanılmıştır. Bu dönemde ise daha sonra kullanılacak olan yazı dillerinin oluşacağına dair işaretler görmek mümkündür. Diğer bir deyişle bu dönem bir geçiş dönemidir. Bu gün dünyanın geniş bir coğrafyasında yirmiye yakın Türk yazı dili kullanılmaktadır. Özellikle Doğu Türkçesi tarihi devirde kullanılan Karahanlı Türkçesini devam ettirmiş, Batı Türkçesi ise pek çok değişiklikle Doğu Türkçesinden ayrılmıştır. Geniş bir coğrafyada yaşayan Türkler pek çok kültürle temas halinde olmuş, onlardan bir şeyler alırken bir şeylerde vermişlerdir. Çalışmamıza konu olan Kutadgu Bilig Türklerin İslamiyet'i kabulünden sonra verilen ilk eserler arasında yer almaktadır. Bu bakımdan bir taraftan yeni giren yabancı unsurlar, diğer taraftan dilimize giren yeni kavramların Türkçe karşılıkları ve zengin bir dil olan Türkçenin yapısındaki işleyişi bu eserde görmek mümkündür. Biz yaptığımız çalışmada bu eserde kullanılan kelimelerden hareketle o dönemde kullanılan isim çekim eklerini ve yapım eklerini örnekleriyle tespit etmeye çalıştık. Bu konuda yapılmış olan tek çalışma Necmettin HACIEMİNOGLU'nun Karahanlı Türkçesi Grameridir. Çekim ekleri bahsinde mevcutlara bir şey ilave edememekle birlikte yapım ekleri konusunda gözden kaçmış yeni ekler tespit ettiğimiz kanaatindeyiz. Tespit ettiğimiz -agu, -çak,-çü,-dak,-düz,-er,-gu,-kek,-l,-lı....-lı,-nçi,-rak,-z isimden isim yapım eklerinin ve -a,-ar,-çi,-çig,-gır,-nak fiilden isim yapım eklerinin bugüne kadar bu konu üzerinde yapılan çalışmalarda gözden kaçmış olduğunu zannediyoruz. Eklerin Eski Türkçeden günümüze kadar göstermiş olduğu gelişmeler elden geldiğince gösterilmeye çalışılmıştır. Eklerin kullanıldıkları kelimeler tasnif edilmiş ve geçtikleri kelimelerin anlamlan verilerek karşılarında beyit numaraları gösterilmiştir. Yaptığımız çalışmada toplam 80 yapım eki tespit ettik. Bunlardan 24 'ü isimden isim yapım eki, 22'si fiilden isim yapım eki,19'u fiilden fiil yapım eki,15'i isimden fiil yapım ekidir.

ABSTRACT Karahaniden Turkish occupies on important place in the development of Turkish language, because until this period only one literary language has been used in the wide area that Turks lived. But in this period it is possible to see some sings showing that some literary languages, which will be used later on, will be formed. In other words it is passing period. Turks, who lived in a wide area, have had contacts with various cultures and while they have been giving something they also have got something from then. Kutadgu Bilig, which is the subject of our study, takes part in the first works that are given after Turks' acceptance Islam. In this sense in this work it is possible to see the foreign elements newly entered our language, equivalent words of the concepts that have just entered our language and the process in the structure of Turkish which is a rich language. Starting from the words that are used in this work, we tried to establish the derivational noun and formation. We can show serious work in this area which is Necmettin Hacıeminoğlu's `Karahanlı Türkçesi Grameri`. At this point, in my opinion my study will help to solve some difficulties and countered on suffixes involving this field. We suppose that the affixes denoninale nomina such as; `-agu, -çak, -çil, -dak, -düz, -er, -gu, -kek, -1, -lı....-h, -nçi, -rak, -z` and demonimale verba as; `-a, -ar, -çi, -çig, -gır, -nak` have been overlooked in the studies that are done on this subject until this time. We tried to show the development of the affixes, beginning from old Turkish until now, as much as possible. The words with the affixes have been classified and couplet numbers have been given to the meanings of those words.In our study we established 80 construction affixes. 24 of them are affixes constructing noun from noun, 22 are affixes constructing noun from verb, 19 are affixes constructing verb from verb and 15 are affixes constructing verb from noun.