Tarihî Türk dillerinde sözdizimsel değişimler: Sıfat işlevli yantümceler

Abstract

Hayatın içinde doğal bir süreç olan değişim, dilde de kendini göstermektedir. Belli bir süre içinde ortaya çıkan değişimler dilbilgisinin sözdizim bileşeninde de görülebilmektedir. `sözdizimsel değişimler` konusu tarihsel sözdizimin inceleme alanına girmektedir. Tarihî Türk dilleri sözdizimsel konuların artzamanlı bakış açısıyla ayrıntılı bir biçimde incelendiği ve değişimlerin örneklerden hareketle analiz edildiği çalışmaların varlığı açısından değerlendirildiğinde alanyazında büyük bir boşlukla karşılaşılmaktadır.Bu çalışmada tarihsel sözdizimin ilkeleri dikkate alınarak ve yöntemleri kullanılarak, karmaşık tümce olarak adlandırılan sıfat işlevli yantümceler açısından tarihî Türk dillerinde görülen sözdizimsel değişimler detaylı bir biçimde ortaya konulmaya çalışılmış; değişimlerin hangi başlıklar altında incelenmesi gerektiği belirtilmiştir. Çalışmada yanıt aranan temel araştırma sorularından bazıları şöyledir: (a) Tarihî Türk dillerinde sıfat işlevli yantümce tipleri nelerdir? (b) Hangi dönemde hangi sıfat işlevli yantümce türleri görülmektedir? (c) Başka dillerden ödünçlenen, kopyalanan sıfat işlevli yantümce modelleri var mıdır? (d) Sıfat işlevli yantümcelerde sözcük dizilişi açısından değişimler ortaya çıkmış mıdır? (e) Ortaç biçimbirimleriyle oluşturulan sıfat işlevli yantümcelerde adcıl uyum başlangıçta var mıydı ve adcıl uyum hangi dönemde gelişti? (f) Arapça ve Farsça sözdizimsel yapılar hangi dönemlerde yoğun olarak görülmektedir? (g) Artık adıllar ilk ne zaman kullanılmıştır? (h) Özne ortacı oluşturan hangi biçimbirimler nesne ortacı tipinde yapılar kurmaya başlamıştır? Sıfat işlevli yantümcelerde sözdizimsel değişimlerin saptanabilmesi için Orhon Yazıtları, Irk Bitig, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Dîvânu Lugâti't-Türk, Ḳıṣaṣü'l-Enbiyā (Harezm Türkçesi), Münebbihü'r-Rāḳidìn, Kısas-ı Enbiya, Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 235v/3450r7), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Nehcü'l-Ferādìs ve Codex Cumanicus adlı eserlerden oluşan korpusa başvurulmuştur. Yapılan taramalar ve örneklerin analizinden sonra elde edilen bulgular, tarihî Türk dillerinde sıfat işlevli yantümceler açısından büyük sözdizimsel değişimler ortaya çıktığını göstermektedir. Bu çalışmayla Türkiye'de yeni bir araştırma alanı olan tarihsel sözdizim alanına katkı sağlanması amaçlanmıştır.Anahtar Kelimeler: tarihsel dilbilim, tarihsel sözdizim, artzamanlılık, tarihî Türk dilleri, sıfat işlevli yantümceler, sözdizimsel değişimler

Change which is a natural process in life, makes itself apparent in language. Changes happening in a definite period of time, can be seen in syntactic component of grammar. Historical syntax concerns with syntactic changes. When evaluating the historical Turkic languages in terms of existence of studies in which syntactic subjects have been discussed in detail diachronically and changes have been analyzed on the basis of examples, it will be seen that there is a big space in literature.In this study, considering the principles of historical syntax and using the methods of historical syntax, in terms of adjectival / relative clauses called as complex sentence, syntactic changes in historical Turkic languages have been tried to be revealed in detail. Besides it has been stated that under which titles changes should be handled. It is searched for an answer to following questions: (a) What are the types of relative clauses in historical Turkic languages? (b) In which period, which types of relative clauses improved? (c) Are there models of relative clauses borrowed from, copied from other languages? (d) Are there any changes in terms of word order in relative clauses? (e) In the beginning, was there nominal agreement in relative clauses formed by participle morphemes? In which period nominal agreement improved? (f) In which period are Arabic and Persian syntactic structures seen intensively? (g) When was the resumptive pronoun first used? (h) Which morphemes that are subject participle began to form object participle type structures? In order to determine the syntactic changes in adjectival / relative clauses, a corpus which consists of studies called as Orhon Yazıtları, Irk Bitig, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Dîvânu Lugâti't-Türk, Ḳıṣaṣü'l-Enbiyā (Khorezmian Turkic Language), Münebbihü'r-Rāḳidìn, Kısas-ı Enbiya, Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 235v/3450r7), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Nehcü'l-Ferādìs ve Codex Cumanicus has been used. Findings obtained after scannings and analysis of examples show that big syntactic changes have happened in historical Turkic languages in terms of relative clauses. With this study, it has been aimed to contribute to the historical syntax, a new research area in Turkey.Keywords: historical linguistics, historical syntax, diachrony, historical Turkic languages, adjectival / relative clauses, syntactic changes