İstanbul`daki Sinan camilerinde mekan ile serbest düşey taşıyıcılar arasındaki boyut ilişkisi

Abstract

Bugüne kadar yapılan sayısız çalışma ile Sinan ve ekolüne ait eserler hakkında birçok problem ortaya konularak açıklığa kavuşturulmuştur. Ancak klasik dönem Osmanlı cami mimarisinin anıtsal örneklerini oluşturan Sinan camileri üzerine yapılan bu çalışmalar, yine de bazı konularda yetersiz kalmaktadır, özellikle yapı ölçülerine dayan olarak, somut verilerle gerçekleştirilen çalışmalar sınırlı sayıdadır. Bu durum, çalışmamızda öncelikli olarak İstanbul'daki Sinan camilerine ait mekân ve düşey taşıyıcı ölçülerinin belirlenmesi ve bu ölçülerin bir katalog çalışması ile bir arada verilmesi gerekliliğini doğurmuştur. Bu ölçülerle temellendirilen tez çalışmamızın konusu olan, İstanbul'daki Sinan camilerinde, mekân ile serbest düşey taşıyıcılar arasındaki boyut ilişkisi, aslında belli bir mimari kültürün, belli bir dönemini ifade eden başkent yapılarında, bir tür oran arayışıdır. Bu amaç doğrultusunda, belli bir oran düzeninden söz edebilmek için, tez kapsamındaki yapılar arasında oran-strüktür ilişkisi ortaya konulmuş ve karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın kapsamı, Mimar Sinan'ın İstanbul'daki camileri ile sınırlandırılmış, ancak en büyük eseri olan Edirne Selimiye Külliyesi Camii ile önemli bir menzil yapısı olan Lüleburgaz Sokollu Mehmed Paşa Camii, ayrı bir bölüm olarak değerlendirmeye alınmıştır. Tez çalışması kapsamında yer alan yirmîbir yaprya ait, yerinde alınan ölçüler çalışmanın temelini oluşturmuş ve yapılar iç mekân ve dış mekân olmak üzere, iki ana bölümde incelenmiştir. İç mekânda, yapının ana strüktürü ve üç boyutlu iç mekân kuruluşu, özellikle ana kubbe altında oluşan orta hacim, yan sahınlar, iç galeriler ve mahfiller, tek tek incelenerek ele alınmıştır. Dış mekân ise, başta son cemaat yeri olmak üzere, dış revak, avlu ve dış yan sofalar olarak alt başlıklar halinde incelenmiştir. Yapılara ait mekânlar ve bu mekânlarda yer alan serbest ve bağlı düşey taşıyıcılar ile örtü elemanları, böyle bir düzenleme içerisinde, ölçüler verilerek, üç boyutlu olarak tanımlanmıştır (Şekil 1). Her yapı için, serbest düşey taşıyıcılara ait bütün ölçülerin ayrıntılı biçimde gösterildiği tablolar, yine bu taşıyıcıların boyutlarını görsel olarak karşılaştırabilmek için, ölçekli çizim tabloları hazırlanmış, ayrıca bu konu, üzerinde mekân ölçülerinin verildiği planlar ve fotoğraflarla da desteklenmiştir. Her yapı için ayrı ayrı yapılan değerlendirmeler tezin katalog kısmında yer almaktadır. Bu değerlendirmelerde, iç mekân, son cemaat yeri ve avluda yer alan kubbeli mekân birimlerinde, kubbe, kemer ve düşey taşıyıcı yükseklikerinin birbirilerine oranları sayısal değerlerle saptanmıştır. Bunun yanı sıra, iç mekânda kubbe çapı ile kubbe etek yüksekliği ilişkisi üzerinde durulmuş ve kubbe altındaki mekânın ölçüleri üç boyutlu olarak değerlendirilmiştir.Sonuç bölümünde, strüktürlerine ve plan kuruluşlarına bağlı olarak gruplandırılan yapılar, bu değerlendirmeler çerçevesinde karşılaştırılmıştır. Tez kapsamında yer alan İstanbul'daki Sinan camilerinde mekân ile düşey taşıyıcılar arasındaki boyut ilişkisinin sayısal değerlendirmelerinde karşılaşılan `0.5`, `1` ve `1.5` oran bağlantıları, aslında farklı plan kuruluşlarına, strüktürlere ve mekân boyutlarına sahip Sinan camileri arasında, kubbe, kemer ve serbest düşey taşıyıcı yükseklikleri yönünden, ortak bir boyut ilişkisinin varlığım kanıtlayan sayısal değerlerdir. Plan kuruluşu ile örtü sistemi bütünlüğüne bağlı olarak biçimlenen strüktürün baz alındığı gruplamalarda dört, altı ve sekiz destekli merkezî kubbeli camiler ile tek birimli tek kubbeli ve çok birimli çok kubbeli camiler, kendi grupları içinde birbirilerine daha yakın oran değerleri vermekte ve tespit edilen `0.5`, `1` ve `1.5` katsayılarına sayısal değer olarak yakınlıkları bakımından ortak bir tavır sergilemektedirler. Bunun dışında özellikle dört, altı ve sekiz destekli merkezî kubbeli camilerde, kendi grupları içinde, kubbe, kemer ve düşey taşıyıcı yükseklikleri arasında, ayrıca bir oran düzenin varlığından söz etmek mümkündür. Bu bakımdan altı ve sekiz destekli camiler, birbirilerine daha yakın, ancak dört destekli camilerden daha farklı oran değerlerine sahiptirler. Bu çalışma sonucunda, Sinan camilerinde, insan gözünün algılama sının dışında kalan yerlerde, planlama ile uygulama arasındaki ölçü sapmalarının, doğal bir mimarî tavır olarak kabullenildiği anlaşılmış, ayrıca mekân ile düşey taşıyıcılar arasındaki boyut ilişkisinin sayısal değerlendirmelerinde, yapıların strüktür ile oran ilişkisi açıkça ortaya konulmuştur.

Several studies problematized and revelaed Sinan and his style. Yet those works dealing with Sinan' s mosques, which exemplify Ottoman mosque architecture of the classical period on a monumental level remains insufficient. The works basing themselves on concrete data are rather limited. This situation required a study, which combines the identification of independent vertical load-bearers at Sinan's mosques in Istanbul and the classification of these measurements. Basing itself to these criteria, it is a kind of search for the ratio in the relationship of space and independent vertical load-bearers in a specific architectural culture, in the buildings of the capital city, which belong to a specific era at Sinan's mosques in Istanbul. In accordance with this purpose, the relationship between ratio and structure was exposed in order to talk about a specific ratio order in the constructions. This study is limited with Sinan's mosques in Istanbul; however, his greatest work, the mosque in Selimiye complex and an important provincial construction, Lüleburgaz Sokollu Mehmed Paşa mosque, were evaluated separately. The measurements of the twenty-one constructions constitued the basis of the present study and constructions were classified in two groups, internal and external space. In internal space, the main structure of the construction and especially its three- dimensional internal structure; the central volume, platforms, internal galleries and loggias were studied individually. In external space, first and foremost the portico, and then external arcade, courtyard and external benches were examined. The spaces which belong to the constructions and independent vertical load- bearers as well as covering elements were described in a three-dimensional way by providing measurements. Tables were prepared to depict all measurements of each construction with independent vertical load-bearers in detail. In order to compare the dimensions of these load-bearers visually, sclaed drawing tables were prepared and supported by photographs as well as by plans with space measurements. Individual evaluation of each construction was placed in the catalogue part of the thesis. The ratios of internal space, portico, dome, arch and independent vertical load-bearers which are located in the courtyard were fixed in this evaluation. In addition, the relationship between the diameter and drum of the dome in theinternal space was assessed and the measurement of the space under the dome was evaluated in a three dimensional way. In the conclusion section, the constuctions that were grouped according to their structures and planning were compared. It was found out that the dimensional relation between space and independent vertical load-bearers at Sinan' s mosques in Istanbul was `0.5`, `1` and `1.5`. These figures can be considered as quantitative proofs on a common dimension relation, though they have different plans, in Sinan's mosques in terms of dome, arch and independent vertical load- bearers. In groupings in which the structure formed in relation to the setting out of the plan and the unity of the superstructure, the mosques with central domes carried by four, six and eight supports, as well as the single unit, single domed and multi unit, multi domed mosques illustrate closer ratios within their own groups and represent a common class due to closeness to the established ratios of `0.5`, `1` and `1.5` from the point of view of their numerical values. In addition to this, it is possible to talk about a different ratio system among the heights for domes, archs, vertical load-bearers, especially for mosques with central domes carried by four, six and eight supports, within their own groups. For this reason, mosques with six and eight supports are closer to each other than mosques with four supports, which have different ratio values. As a result of this study, it can be stated that the deviation/difference between planning and application at Sinan's mosques which are imperceptible, was accepted as a natural architectural style, furthermore the dimensional between space and independent vertical load-bearers was displayed with numerical values which clearly serve to reveal the relationship between structure and ratio in constructions.