`Halku`l-Ef`âl` meselesi ve Celâlüddîn ed-Devvânî`nin `Halku`l-A`mâl` risâlesinin tahkiki ve değerlendirilmesi

Abstract

Çalışmada halku'l-ef'âl meselesinin kavramsal çerçevesine değinilmekle birlikte meselenin İslam tarihinde ortaya ilk çıkışı ve Celalüddîn ed-Devvânî'nin hayatı, hocaları, talebeleri, ilmi şahsiyeti, mezhebi ve eserleri ele alınıp gerekli bilgi verilmiştir. Mesele ile alakalı değişik fırkaların kavram ve anlayışları açıklanmıştır. Sonra, konuyla alakalı Devvânî'nin risâlesi analiz edilerek değerlendirilip tahkik edilmiştir.Varılan sonuçlarda, her fırkanın usûllerinin kendilerine has olan genel anlayışıyla bölünmez bir bütünü teşkîl ettiği, Eş'arî ve Mâtürîdî'lerin aynı usûllere dayandıkları, birbirleriyle tekâmül ettikleri, fiille birlikte yaratılmış olan kulun kudretini ve `sünnî cebr`le çelişmeyen `ihtiyarı` ispat ettikleri ve halku'l-ef'âl meselesindeki ihtilaflarının yüzeysel de olsa var olduğu tespit edilmiştir. İlgili risalede Devvânî'nin sadece Eş'arî taraftarı olmadığı, cebri genelleme ve kulun kudretinin tesirini yok sayma hususunda felsefeye ve felsefî tasavvufa da oldukça temayül ettiği görülmüştür.

The researcher in the introduction of the study after dealing with the issue of `Khalk afal al-ebad`'s conceptual framework and destiny, explained the first appearance of the issue in the history of Islam and the roles played by Kadariyya and Jabriyya. Then the researcher explained the life of Jalaluddin ed-Dawwani, his teachers, his knowledge, his madhab (Islamic school of thought) and his works. Different views and terms of various sects were discussed one by one and explained. The researcher analysed the content of the book of Dawwani and contrasted the properties and originality of the book and confirmed it. Reaching the result, the researcher concluded that every sect with their own understanding constitutes an inseparable portion, since Asharis and Maturidies mature each other because they are based on the same styles and they prove the `ihtiyar` which does not contradict with `sunni fatalism`, in the issue of khalk afal the dispute between asharis and Maturidi was determined. In the related book, Dawwani expressed that he is not only a supporter of asharis, by generalising fatalism and not proving the power of the servant, he is inclined to philosophy and philosophical sufism, too.