Kutsallaştırma pratikleriyle gündelik yaşamın ve mekanın oluşumu: Fatih-Çarşamba örneği

Abstract

KUTSALLAŞTIRMA PRATİKLERİYLE GÜNDELİK YAŞAMIN VE MEKANIN OLUŞUMU: FATİH-ÇARŞAMBA ÖRNEĞİBu çalışma, insanın yeryüzünde varlığını konumlandırma ve anlamlandırma, bununla beraber maddi bir dünya yaratma isteğinin yanında mekanı somut bir varlık alanından daha fazlası olarak görmesinin ardındaki hissin ne olduğu ve bu hissin mimarlık özelinde en küçük ölçekte evden, en büyük ölçekte kente kadar kendine nasıl bir varlık alanı bulduğu ve bu süreçte anlamı yaratan öğelerin, mekan ve anlam arasındaki diyalektik ilişkinin ne olduğu merakı ile ortaya çıkmıştır.İnsanın varoluşunu somutlaştırması ve anlamlandırması için mimarlık yalnızca nesneler ve çevreler üreterek değil, insanın bu maddi dünya yaratma ve bunu anlamlandırma isteğinin konusu ve alanı haline gelmiştir. İnsanın anlam dünyasına etki eden tinsel katman mimarlığın anlam boyutuyla yakından ilişkilidir ve bu katman kültür, gelenek, inanç gibi katmanlarla açığa çıkmaktadır. Mekanın üretimden kentin üretimine kadar kendine varlık alabı bulan mimarlık ve anlam ilişkisi disiplinlerarası bir noktada durmaktadır. Kutsallık, insanın maddi dünyasını anlamlandırma ve kendisini konumlandırma çabasının katmanlarından biridir. Kutsal kelime anlamı olarak Tanrı ile ilişkilendirilmekte ve saygı duyulması, korunması gereken, güçlü, mukaddes gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Kutsallaştırma pratikleri, kutsal ve dünyevi arasında diyalektik bir ilişkiye dair bir kavramdır. Çalışma boyunca kutsal ve dünyevi kavramları her ne kadar anlam olarak zıtlık içerse de çalışmada birbirini dönüştüren, birbirine dönüşen, sınırları muğlaklaşmış iki kavram olarak ele alınmıştır. Kutsal ve dünyevi olanın arasındaki bu diyalektik ilişkide mekanı ve gündelik hayatı üretme, yeniden anlamlandırma ve konumlandırma biçimi olarak `kutsallaştırma pratikleri`, hem mekansal hem de bir temsil pratiği olarak tanımlanabilir. Kutsalın oluşma biçimi, anlam ve ritüel (eylem) ile geometrik ve fiziksel bir mekan üretme biçimi beraber birlikte düşünülmektedir. Mekansal eylemler, kutsal mekan nasıl üretir? Varolan bir mekanı kutsallaştırabilir ya da dünyevi olan ile birlikte kutsalın sınırlarını muğlaklaştırıp nasıl yeniden tanımlayabilir? gibi bir dizi soruya da cevap arayan kutsallaştırma pratikleri, bazen birarada mekanı ve gündelik hayatı üretebileceği gibi bazen de tek olarak bu üretimi gerçekleştirebilirler. Yaşantı biçimi, kültür, gelenek ve inanç gibi alanlar insanın varlığını anlamlandırma ve konumlandırma çabasında somut ve soyut dünyası arasındaki ilişkiyi etkileyen öğelerden bazılarıdır. Bu bağlamda kutsallaştırma pratikleri, insanın varlığının farklı deneyimlerinde varlığını anlamlanladırma ve kendisini konumlandırma çabasında zamandan ve mekandan bağımsız ve sonsuzlukla ilişkilendirilen kutsalın, dünyevi olan içinde mekansal temsillerinin ve ortaya çıkan eylemlerin izini süren, dolayısıyla hem anlamı hem de eylemi içerisinde barındıran mekansal pratiklerin araştırılması olarak tanımlanabilir. Kutsallaştırma pratikleri hem anlam, ritüel ve ritüele dair eylemleri hem de mimari bir tasarım girdisi olarak karşımıza çıkmaktadır ve bunların çok yönlü, birbirini dönüştüren ve birbirine dönüşen çoklu durumlara işaret ettiğini ve ölçek olarak da farklılık gösterdiğini söyleyebilriz.Bu çalışmada Fatih-Çarşamba semti, bir cemaatin kent mekanı ve gündelik yaşamı nasıl kurguladığ kutsallaştırma pratikleri çerçevesinde ele alınmıştır. Kentte sosyal, ekonomik, kültürel ve dini ortaklıkları bulunan bir topluluğun kent içinde nasıl mekansal ve gündelik yaşam pratikleri geliştirdiği ve bu pratiklerin yalnızca sosyal, ekonomik ve dini ritüellerden değil yere göre nasıl özel durumlar oluşturduğu araştırılmıştır. Cemaatin kendine özgü mekansal ve gündelik yaşam pratikleri, kutsal ve dünyevi olan ile kurdukları ilişkiyi ve temelde dini bir ortaklıkla biraraya gelmiş olsa da bir cemaatin bununla beraber sosyal, kültürel ve ekonomik olarak da kurduğu ortaklıkları deşifre etmeye çalışmak kutsal ve dünyevi olan arasındaki diyalektik ilişkinin araştırılması ve bir bakış açısı ortaya konulmasına yardımcı olacaktır.Tez kapsamında öncelikle kutsal, dünyevi, kutsal mekan-kutsal yer, mit ve ritüel kavramlarına değinilmekte; bu kavramların mekanla ile ilişkiye girerek ne tür anlamlar ve eylemler ürettikleri irdelenmekte ve insanın maddi dünyasını kutsallık aracılığıyla anlamlandırma ve kendisini konumlandırma çabasının kutsallıkla ilişkili olarak ne tür aidiyetler ürettiği, mimarlığın kutsal ve dünyevi olan arasında nerede konumlandığı ve nasıl araçsallaştırıldığı, kutsallığın mimarlıkla ilişkili olarak yere ne tür anlamlar kattığı, bu anlamlarla yeri nasıl yeniden ürettiğine dair bir araştırma ve tartışmaların bir eleştirisini ortaya koymaktadır. İkinci bölüm, bu kavramlaarın bu tez çalışması kapsamında hangi kapsamda kullanıldığına dair tanımlamalar içermektedir. Üçüncü bölümde, kutsallığın sadece yere dair anlam üretmediği, bir mekân kurma pratiği olarak eylemle mekânı nasıl ürettiğine `Kutsallaştırma Pratikleri` başlığı altında değinilmektedir. Kutsallaştırma pratikleri ses ve sessilik: hakimiyet kurma, ışık: yönlendirmek, su ve peyzaj: arınmak ve düşünmek, yükseltmek ve çevrelemek: sınır çizmek, daire ve tekrar: dönmek, form ve büyüklük: anıtsallaştırmak başlıkları altında incelenmiş ve kutsallın temsillerini ürettiği düşünülen her bir öğe bir eylem ile tanımlanmıştır. Kutsallığın mekanı hem bir anlam hem de bir eylem alanı olarak nasıl ürettiği güncel örnekler ve kutsal mekanlarda yapılan gözlem sonuçlarına göre deşifre edilmiştir. Çalışma boyunca kutsal zıttı olan dünyevi kavramıyla beraber ele alınması, bu zıtlıktan doğan farklılıkların ve ortaklıkların mekanla ve gündelik hayatla içiçe geçen, dönüşen ve dönüştüren bir olgu olarak en küçük ölçekte mekana, en büyük ölçekte kente dair yeni tanımlamalar getirilmesine olanak sağlamıştır.Dördüncü bölüm, Fatih-Çarşamba semti özelinde dini bir ortaklıkla bir araya gelmiş ve aidiyetler üretmiş bir topluluğun bir topluluğun kutsallaştırma pratiklerinyle mekanı ve gündelik yaşamı nasıl ürettikleri deşifre edilmeye çalışılmıştır. Burada yapılan saha çalışmasında önce yere dair gözlemler yapılmıştır ve bu gözlemler sonucunda belirli ortaklıklarla biraraya gelmiş bir cemaati birararada tutan ve bu cemaat için bu yeri kutsal ve bu sebeple özel ve dokunulmaz kılan şeyin ne olduğu, kutsallıkla berabeer mekan ve gündelik hayatın nasıl üretildiğine dair sorular sorulmuştur. Bu anlamda alanda ekonomik, dini ve sosyal hayatın yoğunluklu yaşandığı İsmailağa Camii ve çevresi, Manyasizade Caddesi, Sultan Selim Caddesi ve Çarşamba Meydan Parkı'nda haritalamalar yapılmıştır. Bu haritalamalar belirli mekansal pratiklerin yerle ilişkisinin keşfedilmesinde ve kutsal kavramıyla bu mekansal pratikler arasındaki ilişkinin keşfedilmesine olanak sağlamıştır. Çalışmaya katkı sağlayacağı düşünülen Mehmed Emin Tokadi Türbesi ve Eyüp Sultan Türbesi'nde de gözlem yapılmış ve haritalamalar üretilmiştir. Bu gözlemler kutsallaştırma pratiklerinin kutsal ve dünyevi arasındaki diyalektik ilişkide anlam, ritüel (eylem) ve mimari tasarım öğesi olarak deşifre edilmesine olanak sağlamıştır.Beşinci ve son bölüm sonuç ve değerlendirmelerin yapıldığı kısımdır. Çalışma boyunca ele alınan kutsal ve dünyevi kavramlarının mekanda ve gündelik yaşamda yeni anlamlar ürettiği ya da eski anlamını daha da güçlendirdiği görülmektedir. İnsanın manevi dünyasıyla ilişkili bir kavram olarak kutsallığı, yeryüzüyle kurulan ilişki ve varolma şekilleriyle ilgili olarak dünyeviliği bir zıtlık olarak kabul etmek yerine birbiri içine geçen dönüşen ve dönüştüren iki kavram olarak ele almak bu çalışmanın en temek çıkarımıdır. Kutsallaştırma pratikleri de kutsalın dünyevi olanın, dünyevi olanın kutsal içindeki temsillerinin araştırılmasına dair potansiyel bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. Kutsalın yada dünyevi olanın içerik ve sınırlarını tariflemek ne biz mimarların, ne bir başkasının tekelinde olabilecek bir durum değildir. Fakata sonuç olarak görünen şu ki, insanın maneviyat arayışlarında, varlığını anlamlandırma ve konumlandırmasında anlam mekanı ve gündelik hayatı üreten önemli bir parametredir. Gündelik yaşam ve mekan bu sınırları belirsizleşmiş ne kutsal ne dünyevi, hem biraz kutsal hem biraz dünyevi olan bu alanda hergün yeni potansiyeller yaratmaya ve yeni anlamlar üretmeye devam edecektir.

PRODUCTION OF DAILY LIFE AND SPACE THROUGH PRACTICES OF SACRALIZATION: THE CASE OF FATİH-ÇARŞAMBAThe initial motivation for this study comes from the diverse experiences of human existence; the persistence and transformation of that existence; the feelings and reasons behind humanity's desire to see space as more than just a tangible entity while creating a material world; how modern humanity's effort to create worlds and its search for the spiritual is reflected in architecture and the elements that create meaning from the scale of the home to the scale of the city.From the beginning the creation of a material world, starting with the construction of shelters thereby making human existence tangible and meaningful, has been one of humanities primary pursuits. Architecture, not just be creating objects and environments, has become the medium for humanity's wish to create a material world and to give this world meaning. Therefore, architecture is deeply connected to culture, customs and belief that gives human lives their meaning. The relationship between architecture and meaning, from the creating of space on the micro level to the construction of cities at the macro level, is an interdisciplinary field. Sacredness is just one of the elements in humanity's attempt to give meaning to their world and to place themselves within that world. The word Sacred is used to express: related to God, to be respected, to be protected, strong.Sacralization practices is a concept that has come about from the dialectic between the sacred and the profane. Although the sacred and the profane are usually defined in opposition to each other, in this study these concepts will be shown to have ambiguous borders both changing and being changed into each other. Sacralization practices as a method for the creation of a space can be defined as the way the sacred and the profane create space and daily life, redefine them, place them and produce them. In this study, sacralization practices are analyzed not only through the geometric and physical creation of space but also the creation, meaning and ritual of the sacred. Sacralization practices which are both spatial and performative practices, can create sacred spaces, sacralize existing spaces and blur the lines between the worldly and the sacred thus redefining them through spatial practices. These can sometimes create the space and daily life while at other times just undertake this creation. The effort to give meaning and a place to human existence reveals the connection between the material and spiritual world through culture, customs, belief and way of life. In this context, sacralization practices can be defined as the research of spatial practices encompassing both meaning and action and containing the effort to give meaning to and to place the diverse experiences of human existence through the interaction of the sacred which is independent of time and space and connected to the infinite with the worldly spatial representations and practices. Therefore, we encounter sacralization practices both as an input of meaning, ritual and ritualistic actions and as an architectural design input and it is impossible to speak of a one-way linear relationship. A multifaceted practice, transforming one another and being transformed by one another also shows difference in scale in its diversity.This study analyzes how a congregation sharing social, economic, cultural and religious values develops its spatial and daily living practices, how these practices aren't just social, economic and religious rituals but depending on the location how a congregation creates its city spaces and daily life in the neighborhood of Fatih-Çarşamba through sacralization practices. This will help provide a critique of the research and discussions around the relationship of a community that initially bonded on the basis of religion and later developed shared social, cultural and economic values, and distinctive spatial and daily life practices, the relationship of said congregation with the sacred and the profane and the relationship between the sacred and the profane and architecture.As part of this thesis, first I shall discuss the concepts of sacred, profane, sacred space-sacred place, myth and rituals. I shall analyze the relationship between these concepts and spaces and the meaning and actions created through their interaction. I will look at humankinds attempt to give meaning to the material world through sacredness and what types of belonging humankinds' attempts to place itself through the sacred creates. I shall explain where architecture is placed between the sacred and the material and how it becomes instrumental; and what meaning sacredness adds to space in relation to architecture; and how this recreates the space. The second section of this thesis explains how these concepts are used within this thesis.The third section of the thesis will show that sacredness doesn't just give meaning to a place but is also an action leading to a practice of creation of space under the title of `Sacralization practices.` Sacralization practices are studied under the following headings and any item thought to represent the sacred has been defined with an action: sound and silence, dominance, light; guiding, water and landscape; purification and thought, raising and encircling; drawing borders, circles and repetition; revolution, form and size; monumentality. How sacralization creates and defines a space both as a space of meaning and as a space of action is analyzed based on current examples and observation make in sacred spaces. The sacred and its opposite concept the profane are taken together in this study. The differences and similarities born of this opposition reflected in space and daily life, both changing and being changed into each other, have allowed for new definitions from the scale of the home to the scale of the city.The fourth section focuses on how the community formed through shared religious values in the Fatih-Çarşamba neighborhood generated their spaces and daily lives using sacralization practices. Field studies conducted in the area have focused on observing the space, what keeps the congregation together, what makes this space sacred and due to this, special and sacrosanct, and how space and daily live is generated with sacredness. Mapping was done of the İsmailağa Mosque and surroundings, Manyasizade Avenue, Sultan Selim Avenue and Çarşamba Square Park where economic, religious and social life is dense. Thanks to this mapping certain relationships between spatial practices and spaces, and the concept of the sacred and spatial practices were discovered. Additional field studies and mapping was conducted in the Mehmed Emin Tokadi Mausoleum and Eyüp Sultan Mausoleum. These studies have aided in the analyses of sacralization practices as a component of meaning, ritual and architectural design in the dialectic relationship between the sacred and the profane.The fifth and final section contains the conclusion and evaluations. The sacred and profane concepts studied throughout are seen to create new meaning in space and daily life or to reinforce their old meanings. One of the fundamental takeaways of this study is that sacredness and profane are not opposite concepts but instead two concepts that transform and transform into each other. Sacralization practices are a potential tool in the analyses of the sacred within the profane and the sacred with the sacred. To define the content and limits of the sacred and the profane is not the purview of architecture or any other single field. In conclusion, it is an important parameter in creating meaning space and daily life in humanities search for spirituality, meaning and finding its place. Daily life and space will continue to create new potentials and new meanings in this are whose borders are ambiguous, that is neither sacred nor profane, that is both a little sacred and a little profane.