Kosova`s architecture in frame of socialist modernization: Boro-Ramiz sport, culture and trade complex by dom architectural office

Abstract

Mimarlık ve Sanat Tarihçiler'in çoğunluğu tarafından kabul edildiği üzere, modernizm reformistlerin ve avant-gardın 19. Yüzyılın eklektisizmine karşı mücadelelerinin oluşumunu tanımlar. Mimarlık'ta 'modernizm' ise mimarlık üstadlarının tarihi olarak da kabul edilebilir. Modernizasyon, toplumun yeniden yapılandığı, mimarlık ve kentsel planlamanın kamusal, kolektif ve politik bir mesele oluğu süreci kapsar. Modernizm bir olgu, modernizasyon ise bu olgunun süreci olarak görülebilir. Halbuki, günümüzde, Modern Mimarlık Mirası, bazı ülkeler için tamamlanmamış, terk edilmiş projelerin temsili olarak algılanabilir.Yugoslav Federasyon`u, Dünya Şavaşları, Soğuk Savaş, Demir Perde gibi tarihsel fenomenleri deneyimlemiş bir bölge olarak, kesintiye uğramış ve modernleşmede çeşitlilik gösteren bir örnek olarak değerlendirilebilir. Analizler, farklı etnik grupların, kültürlerin ve dinlerin ülkesi Yugoslavya'nın, değişik ideolojik deneylerin sonucu geleneksel ekonomisinin sosyalizmden neoliberalizme dönüşümünü etkilediğini gösteriyor. 1948'li yılların politik değişimlerinin ve batıya yönelmenin sonucu olarak, özgün bir yönetim modeli sunan Yugoslav hükümeti, 'Sosyalist Modernizm' prensiplerini kurumsal ve üretken bir kültür numunesi olarak benimsedi. Dolayısıyla, 'Enternasyonel Stil'den 'Metabolist Hareketi'nin mega strüktürlerine ve 'Amerikan Brutalizmi'ne kadar uzanan, farklı akımlara ışık tutmuş uluslararası mimarlık sahnesi, Yugoslav mimarisini de etkiledi. Yugoslav yönetimi 'modern kentleşme' adı altında birleşik ve bütün bir kimlik oluşturma niyetiyle kentleri sembolik bir strüktüre büründürdü. Birliği ve bütünlüğü sağlamak için 'Kardeşlik ve Birlik' kavramını araçsallaştırdı. 'Kardeşlik ve Birlik' farklı etnik kökenlerini ve kültürlerini birleştirmeyi ve uluslararası platformda hükümetin gücünü temsil etmeyi hedefleyen, iç politik tutumunun ideolojik ifadesiydi. İdeolojik ifadenin somutlaştırılması mimari ve kensel düzenlemelerle sağlandı.Bu çalışmanın amacı, Josip Broz Tito rejimi döneminde, Kosova'nın başkenti, Priştine'nin evrimini sunarak, Yugoslavya Sosyalist Mimarisi bağlamında oluşan modernleşmeyi tanımlamaktır. Çalışmada, Priştine'nin simgesi, sosyalist ruhun temsili, 1974-81 yılları arasında, Saraybosna'dan DOM Mimarlık Ofisi tarafından tasarlanan, 'Boro-Ramiz: Spor, Kültür ve Ticaret Kompleksi'nin tanıtılması amaçlanıyor. Bu araştırmanın kapsamı, 1948 Tito-Stalin ayrılması ve devletin Batı ve Üçüncü Dünya Ülkelerine yönelik politik, ekonomik ve kültürel değişiminin bir göstergesi olan 'Sosyalist Modernizm' çerçevesinde 'Boro-Ramiz Kompleksi'nin tasarım bağlamını içeriyor. Dikkate alınması gereken diğer önemli öğe ise, Kompleks'in, Kisho Kurokawa'nın 'TANU Genel Merkezi' tasarımıyla, yapısal ve retorik benzerlikler gösterdiğinden ötürü, kaynaklarda sınırlı olmasıyla birlikte, 'Metabolist Hareketi'nin strüktüralizm tesiri olarak tanımlanmasıdır. Tez, beş bölümden oluşuyor, ilk iki bölüm 'Giriş', 'Metodolojı' ve 'Literatür Tarama'larını kapsıyor. Üçüncü bölümde, Dünya Şavaşları arası dönemlerinden 80'lere kadar Yugoslavya'da sanat ve mimarlık kavramları ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, Kosova'nın, Yugoslavya Federasyonu'nun bir paraçası olarak tarihi, siyasi ve ekonomik arka planı okunmuştur. Onun dışında Priştine'de 1974 yılında tasarlanan 'Boro-Ramiz Kompleksi'nin ve Kisho Kurokawa'nın 1972'de Tanzania için tasarladığı 'TANU Genel Merkez' binaları karşılaştrılmıştır. Beşinci bölümde ise, yukarıda belirtilen bölümlerin sentezini oluşturarak analiz sonuçlarının iletilmesi amaçlanmıştır. Tito Yugoslavya'sı sırasında sanat ve mimarlık tarihi kapsamında yapılan literatür taraması, aşağıdaki sorulara cevap aramak üzerine bir omurga oluşturuyor:İdeoloji, mimarlığı nasıl etkiledi? Soğuk Savaş döneminde mimarlık nasıl siyasallaştırıldı? Mimarlar yeteneklerini sergilemenin yolunu nasıl buldu? Priştine'de 'Boro-Ramiz: Kompleksi' projesi tasarlandığında arkaplan koşulları neydi? Avant-gard'ın, Enternasyonel Stilin'e ve Japon 'Yeni Dalga' Mimarisi'nin Yugoslavya Mimarisine etkileri nelerdi? DOM Ofisi'nin bu kavramlarla ilişkileri neydi? 'Boro-Ramiz Kompleksi'nin, Federasyon'un mimarlık politikalarıyla ilişkisi, uluslararası kültürel ve ekonomik politikalar çerçevesinde kapsamlı bir çalışma bulunamamıştır. Değinilmesi gereken diğer önemli bir konu ise 'Metabolist Hareketinin' strüktüralizm tesiri olarak Kompleksin temsili hakkında da kapsamlı bir çalışma bulunamamasıdır. Literatür'de, Soğuk Savaş çerçevesine bağlı olarak, Doğu Bloğu ve Batı Bloğu'nun Yugoslav Mimarisine ilişkin algıları, Yugoslav Sosyalist mimarisi ve özellikle Kosova mimarisinin statüsü ile ilgili son çalışmaları ve 'Boro-Ramiz Kompleksi'nin bu pusuladaki sınıflandırılması taranmıştır. Bu nedenle, çalışmanın ilk üç bölümünde Yugoslavya'nın sanat ve mimarlık konsepti sunulmuştur. Dördüncü bölümde literatüre katkı sağlamak ve Kisho Kurokawa'nın DOM Ofisi üzerine etkisini kanıtlamak amacıyla 'Boro-Ramiz Kompleksi'nin ve 'TANU Genel Merkez' binasının detaylı karşılaştırılmaları yapılmıştır. Kıyas, tasarımları yapan mimarların proje sunumlarını irdeleyerek, plan kesit ve modellerini betimleyerek yapılmıştır.Bu çalışmanın kapsadığı analizlere göre iki önemli beyan belirtilebilir. Birincisi, Priştine'nin simgesi, 'Boro-Ramiz: Kompleksi'nin Yugoslavya iç siyasi girişimini gösteren 'Kardeşlik ve Birlik' sembolü olarak nitelendirilmesi. İkincisi ise, Kompleks'in, Yugoslavya'nın uluslararası politikaların, kültürel ve sanatsal ilişkilerin sonucunda ekonomisinin dönüşümünün temsilicisi olarak, fonksiyonel mimarlık ve 'Metabolist Hareketi'nin 'strüktüralizmi'nin yeniden yorumu olarak sınıflandırılmasıdır.Projelerin benzerlikleri çalışmanın sonuç kısmında şu şekilde betimlenmiştir: Koridorların oluşturduğu sirkülasyon sistemi, dış ve iç mekanlar arası koordine bağlantılar, projelerin iç mekanlar arasında sokak oluşturması, yükseltilmiş kentsel koridor olarak tanımlanan platformun kamusal bir alan oluşturması, piramidal çatı şekli, projenin kent simgesi olması amacı, yapısal nedenlerden dolayı hacimlerin ikiye bölünmesi, plan organizasyonu, kapalı sahaların bodrum katına yerleştirilmesi, galeri boşlukları, kültür bölümüne ait binanın işlevsel organizasyonu. Havalandırma ve iklimlendirme sistemlerinin düzenlenmesi, havalandırma borularının hacim boşluğunda dikey düzlemde yerleştirilmesi.Analizler sonucunda tespit edilen farklar ise: 'TANU Genel Merkezi'ndeki ofisler çatının altına yerleştirilirken, 'Boro-Ramiz: Kompleksi'ndeki ofisler bodrum katında bulunmaktadır. 'TANU Genel Merkezi'nin çatısı, Tanzania'daki hava şartlarından dolayı, kaplamasız betonarme gridal bir strüktür oluşturuken, 'Boro-Ramiz Kompleksi'ndeki çatı bütün iç mekanları kapatmak için, çelik kafes-kiriş sistemi ile taşıtılmıştır. Çatı kaplaması olarak bakır malzeme kullanılmıştır. Diğer önemli fark ise, projelerin sembolik tanımlarıdır. 'TANU Genel Merkezi'ndeki havanın sirkülasyonu, çatıdaki kaplamasız ızgara sistemi ile sağlanırken, 'Boro-Ramiz: Kompleksi'nde hava sirkülasyonu iç bahçelerdeki açık sofalarla sağlanmışır. 'TANU Genel Merkezi'nde kullanılan malzeme sadece brüt beton iken, 'Boro-Ramiz: Kompleksi'nde ahşap, çelik ve cam kullanılmıştır. Bu malzemelerin kullanılması binanın, Ivan Straus ve Ilır Gjınolli mimarları tarafından savaş sonrası Amerikan modernizminin yol açtığı 'fonksiyonalist modernist' olarak kategorize edilmesinin nedeni olabilir.Batılı eleştirmen Udo Kultermann'ın analizlerine dayanarak Yugoslav Mimari'si 'Kozmopolitan Modernizm' ve 'Rejyonal Modernist' olarak sınıflandırılıyor. Rus yazar Vladimir Belouslov, ideolojik çerçeve içerisinde Yugoslav Mimarisi'nin, işleve göre kitabi sınıflandırılmasını sunuyor. Sosyalist Yugoslav Döneminde, Kosova Mimari'si üzerine yazan Kosovalı yazarların kullandığı kaynakçalar yelpazesi 1970'li ve 1980'li yıllar arasında Hırvatistan'da yayınlanan 'Arhitektura Dergisi' ve Yugoslav Mimarların görüşleri, kitapları ve Udo Kultermann'ın Güney-Doğu Avrupa Mimarisi üzerine yaptığı çalışmaları içeriyor. Udo Kultermann görüşlerini baz alan, Kosovalı Mimarlar'ın yazılarına göre 1970'ler ve 1980'ler Kosova Mimarisi; otantik mimari tabiri olarak 'Rejyonal Modernist', 'Enternasyonel Stil'in, 'Amerikan Brütalizm'inin etkisinde kalan mimari örnekler ve 'Metabolist Hareketi'nin strüktüralizminin etkilediği projeler olarak üç kategoride sınıflandırılıyor. 'Boro-Ramiz: Spor Kültür ve Ticaret Kompleksi ise 'Metabolist Hareketi'nin üyesi Kisho Kurokawa'nın, Dar Es Salaam için tasarladığı `TANU Genel Merkez' binasının tesiri olarak nitelendiriliyor. Bosnali Mimar, Ivan Straus'a ve Straus'un etkisinde kalan Kosovalı Mimar, Ilir Gjinolli ise Kompleksi, plan organizasyonuna ve kullanılan malezemelere dayanarak 'fonksiyonel modernizm' temsili olarak sınıflandırıyor. Kultermann, Belouslov ve Straus'un ortak duruşu; DOM Ofisinin ana karakteri, Zivorak Jankoviç'i Çağdaş Yugoslav Mimarisine katkıda bulunan bir mimar olarak nitelendirmeleridir.

Acknowledged by the majority of architectural historians, modernism defines reformist's and avant-garde's struggles towards the eclecticism of the 19th century. Modernism might be accepted as the history of the masterminds. Modernization is a proccess of society's re-genesis, in which architecture and urban planin were observed as a public issue, collective and political venture. Whereas heritage of modernism, in some countries, adverts to incomplete and abounded projects. Since the Yugoslav Federation is a region touched by world wars, Cold War, Iron Curtain and the destruction of the Iron Curtain, it gives an example of interrupted and diverse modernizations. Consisted by margin ethnic groups, cultures and religions, Yugoslavia portrays a place of different ideological experiments that effected country's economic tradition metamorphosed from socialism to neoliberalism. After the 1948's political shifts, Yugoslavian government as a genuine model of management, established 'Socialist Modernism'. Consequently, international architecture scene, (between World Wars and the 1980s) that was exposed to different streams from 'Internationl Style' to Mega-structures and 'American Brutalism' influenced Yugoslav architecture too.Yugoslav government, under the contention of 'modern urbanization', intendet to create a united and unified national identity, which transformed the cities into a symbolic structures. 'Brotherhood and Unity' was ideological expression of Yugoslav inner politicals that was aiming to unite diverse ethnicities and cultures of the country and represents the strength of a government in international platform.The purpose of this work is to describe the modernization of socialist architecture that occured in Yugoslavia by presenting the evolution of 'Prishtina', the capital city of Kosova, during Josip Broz Tito administration. As a concrete representation of these historic phenomenons, this thesis introduce the building of 'Boro-Ramiz: Sport, Culture and Trade Complex' designed by DOM Architectural Office from Sarajevo and built between 1974 and 1981. The complex is known as a landmark of Prishtina; a symbol of the socialist moral, and portrayal of Yugoslavia's international politic, economic and cultural achievements. Another important statment is the influence of 'Metabolist Movement's structuralism, like a paraphase of collective samples, since the design shows structural and rethoric similarities with 'TANU Headquarters' designed by Kisho Kurokawa. The scope of the work contains the complex's design context in the frame of 'Socialist Modernization', which is a display of Tito-Stalin Split in 1948 and government's political, economic and cultural shift towards the West and the Third World Countries.According to literature review, it might be argued that there is a lack of elaborated presentations of 'Boro-Ramiz: Sport, Culture and Trade Complex' in the context of the potential effects of 'Socialist Modernization' and Metabolist Movement'. Literature review is studied in the frame of Cold War, accordingly, The Eastern Block's and The Western Block's perceptions on Yugoslav architecture. Latest studies on Yugoslav Socialist architecture provide more detailed infromations connected with politic, economic, sociological and cultural context. The focus of the research is particularly Kosova's architecture's status and one of its significant modernist building's 'Boro-Ramiz: Sport, Culture and Trade Complex' categorization in the compass of the Socialist Modernization. Thus, in first three chapters of this study art and archiecture of Socialist Yugoslavia is presented and in the fourth chapter detailed informations on 'Boro-Ramiz: Complex' built in 1974, in Prishtina are given. To prove the statement that 'Boro-Ramiz: Sport, Culture and Trade Complex' is influenced by 'TANU Headquarters' design, in fourth chapter of this work projects were compared using as material, project descriptions of their own architects, models and plan readings of both projects.In accordance with the analyzes that this work represents, two important statements might be specified: One is that 'Boro-Ramiz: Sport, Culture and Trade Complex', a landmark of Prishtina, is a symbol of 'Brotherhood and Unity' which displays Yugoslav inner political venture. The other categorization of the design is as 'functional modernist' building and a reinterpretation of Metabolist 'structuralism', which portrays international politics, cultural and artistic relations with world trends as a result of economic and diplomatic metamorphosis of Yugoslav government.