Muteahhir Dönemde kıdem ve hudûs tartışmaları: Fâil-i muhtâr ve Mûcib bi`z-zât Tanrı anlayışları -Râzî, Amidî, Tûsî-

Abstract

Bu çalışmada İslam düşüncesinin felsefe ve kelam disiplinlerini birbirinden ayıran iki kavram ele alınmaktadır: Fâil-i Muhtâr ve Mûcib bi'z-Zât tanrı anlayışları. Tanrının âlemi zorunluluk yoluyla yarattığını savunan ve bir bütün olarak varlığın düzenini zorunluluk tarzında anlayan filozofların düşünce tarzı ile, Tanrının âlemi kudret ve iradesi ile yarattığını ve varlığı imkân kavramı üzerinden anlayan kelamcıların düşünce tarzları kıyaslanmaktadır. Bu, düşüncenin geneline sirayet eden temel çıkış noktası olduğu için, konu sınırlandırılarak kıdem ve hudûs tartışmaları bağlamında ele alınmaktadır. Ayrıca bu iki kavram Fahreddin er-Râzî, Seyfuddîn el-Âmidî, Nasiruddîn et-Tûsî'nin düşünce ve tartışmaları üzerinden takip edilmektedir. Bu çalışmada metodik olarak, var kılmanın üç amili merkeze alınmıştır. Birinci bölümde var kılan mûcid ile bağlantılı meseleler fâil-i muhtâr ve mûcib bi'z-zât tanrı anlayışları üzerinden açıklanmaktadır. Bununla birlikte fâil-i muhtâr ve mûcib bi'z-zât tanrı anlayışları bağlamında Tûsî'nin birleştirici yaklaşımı ve Âmidî üzerinden tartışılan fâil-i muhtâr ve kadîm âlem nazariyelerinin uyumu hakkında mülahazalarda bulunulmaktadır. İkinci bölümde varlık vermenin (îcâd) mahiyeti bağlamında, tercih, sıfatların taalluku, mûcibiyyet, öncelik-sonralık gibi kavramlar ele alınmaktadır. Son olarak mesele var kılınan nesneler (mevcûd) üzerinden tahlil edilmektedir.Anahtar Kelimeler: fâil-i muhtâr, mûcib bi'z-zât, Râzî, Âmidî, Tûsî, kıdem, hudûs, muteahhir dönem

This study deals with the concepts of Fâil al-Mukhtâr and Mûjib bi-z-Zât and compares their philosophy of being and conception about how things come into existence. According to the mutakallimûn who adopted the Fâil al-Mukhtâr approach, God created the World by his power and will out of nothing. This kalâm approach is grounded on the possibility/contingency regarding the problem of creation and the ontological issues. On the other hand, the philosophers who adopt the Mûjib bi-z-Zât approach claim that the World as an eternal being necessarily emanated from God. The discussion here is only concerned with the issue of creation in the arguments of the three prominent scholars: Fakhr al-din ar-Râzî, Sayfuddîn al-Âmidî and Nasiruddîn at-Tûsî. This study is also grounded on the three moments of creation, namely the Creator, the Creation, and the Created. The first chapter explains the issues about the Creator from the perspectives of both the mutakallimûn and the philosophers. Moreover, this chapter also includes some remarks concerning the eclectic position of Tûsî and the conformity between Fâil al-Mukhtâr theory and eternality of the World discussed through Âmidî's thoughts. The second chapter examines such issues about the nature of creation (îjâd) as the problem of choice, the relation between God's attributes and the creatures, necessitating (mûjibiyyah) and anteriority-posteriority. Finally, the issue is analyzed through created objects (mawjûd) in the third chapter.Key words: Râzî, Tûsî, Âmidî, eternity, free-agent, emanation, postclassical, divine freedom