Geç Antik Çağda Romalılar ve Sâsânîler arasında Armenia (224-451)

Abstract

Armenia Bölgesi geç antik çağ boyunca Roma ve İran arasındaki çatışmaların odak noktasında tampon bir görev üstlenmiştir. İki başat gücün savaşlarında genellikle denge siyaseti izleyen Armenia'nın bu çatışmalardaki gerçek rolü, bölgenin iki devletin arasında yapılan savaş ve barışların temel sebebi olarak görülmesidir. 224 yılında Sâsânilerin Aršakidleri ortadan kaldırarak İran coğrafyasına egemen olması, geçmişten devralınan bir miras olarak Roma-İran savaşlarının devam etmesine yol açan ve İran ile Armenia arasındaki hanedan bağını ortadan kaldıran bir dönüm noktasıdır. Bu bağlamda IV. yüzyılda Hıristiyanlık üzerinden ekseri Romalıların tarafına geçen Armenia monarşinin bu seçiminde İran ve Armenia arasında yaşanan hanedan kavgasının rolü de önemli bir yer tutmaktadır.Armenia monarşisinin 314 yılından sonra Hıristiyan olması bölgenin bütünüyle senkretik inançlardan uzaklaştığı manasını taşımamaktadır. Özellikle Armenia'nın birden çok naxarar ailesiyle şekillenen feodal yapısı, IV. ve V. yüzyıllar boyunca Armenia içindeki monarşi, kilise ve aristokratlar arasında yaşanan siyasi ve dinî kavgaları tetiklemiştir. Armenia'daki yerel ayrılıklar hem Romalıların hem de Sâsânîlerin Armenia'ya müdahale etmesinin önünü açan temel etkenleri meydana getirmiştir. Nitekim Armenia içindeki çatışmalar, bölgenin 387 yılında Roma ve İran arasında bölünmesinin ve Armenia'nın Hıristiyan ailelerinin 451 yılında Sâsânîlere karşı dinî bir savaş vermelerinin başlıca nedenlerini doğurmuştur. Bunun yanı sıra Armenia'daki naxararların siyasi beklentileri uyarınca bir kısmının Romalıların diğer bir kısmının da Sâsânîlerin yanında yer alması Ermeni Kilisesi'nin tek bir ulus yaratma düşüncesinin en büyük engeli olmuştur. Her ne kadar Ermeni tarih yazıcılığı Armenia'nın IV. yüzyılda çoktan Hıristiyanlaştığını ifade etse de V. yüzyılın ortalarında dahi Armenia'nın neredeyse yarısından fazlasının Hıristiyan olmadığı açıktır.Geç antik çağda Armenia üzerine eğilen bu çalışmanın temel problemi; hemen her açıdan Roma ve İran arasında vasal bir konuma sahip olan geç antik çağ Ermenilerinin, Zerdüştlüğü terk edip tercihlerini Hıristiyanlıktan ve dolayısıyla da Romalılardan yana kullanmalarının arkasındaki siyasi, toplumsal ve dinî faktörlerin neler olduğudur.

Armenia played a buffering role in the conflict between Rome and Persia in the late antiquity. In these conflicts the real role of Armenia, which generally pursues a policy of equilibrium in the wars of two dominant forces, is that the region was seen as the main cause of the war and peace between the two states. In 224, Sassanid's dominance of the Iranian geography by eliminating the Arsacids was a turning point that led to the continuation of the Roman-Iranian wars as a legacy inherited from the past and eliminated the dynastic bond between Iran and Armenia. In this context, the dynastic struggle between Iran and Armenia has an important place in the Armenian monarchy's transition to the side of Christianity and the Romans in the fourth century.The adoption of Christianity by the Armenian monarchy in 314 does not mean that Armenia moved away from their syncretic beliefs. Particularly the feudal structure of Armenia, which was shaped by naxarar families, triggered political and religious conflicts among the monarchy, church and aristocracy within Armenia in the fourth and fifth centuries. The regional conflicts in Armenia paved the way for both the Roman Empire and Iran to intervene in Armenia. As a matter of fact, the conflicts within Armenia created one of the main reasons for the division of the region between Rome and Iran in 387 and the Christian families of Armenia to wage a religious war against Iran in 451. Besides, the political expectations of the naxarars, which were the allies of Rome or Iran, have been the biggest obstacle to the Armenian Church's idea of creating a single nation in Armenia. However, even though classical Armenian sources claimed Armenia has already become Christian in the fourth century entirely, it is clear that almost half of Armenia in the mid-fifth century were not Christian.The main hypothesis of this study, which focuses on Armenia in the late antiquity, is to discuss what was the political, social and religious factors behind the abandonment of Zoroastrianism in exchange of Christianity by the Armenians who were in a constant state of vassalage, shifting alliances between Rome and Iran.