Türk âşık edebiyatı açıklamalı sözlüğü

Abstract

Türk halk edebiyatının türleri arasında önemli bir yere sahip olan âşık edebiyatınınöneminin büyük olduğu bilinmektedir. Bu nedenle halk edebiyatı teorileri açısındanâşık edebiyatının incelenmesi edebiyat ve Türk halk bilimi açısından ciddi bir önemarz etmektedir. Âşık edebiyatı, toplum yapısını gerek mizahi gerekse ciddi birüslupla betimleyen ve bazen eleştiren, halkına arzularını, duygu ve düşünceleriniepik ve lirik şekilde dile getiren ve bunu yaparken de halkı düşündüren, yol gösterenTürkler'e özgü bir yaratıcılık geleneğidir. Ayrıca, âşık edebiyatı âşıkların meydanagetirdiği eserlerin oluşturduğu ve halk edebiyatında yer alan bir kol olarak datanımlanmaktadır.Âşık edebiyatı, halk diliyle ve hece vezniyle meydana getirilmekle birlikte sazeşliğinde söylenen şiirlerden oluşan geleneksel edebiyatımızın adı olarak dabilinmektedir. Başka bir deyişle, anonim ürünlerin haricinde kalan şiirlerin (koşma,destan, semâî, kalenderî vb.) oluşturduğu tür âşık edebiyatı olarak adlandırılır. Âşıkedebiyatının aslı İslamiyet'in kabulünden önceki sözlü edebiyat döneminedayanmaktadır. Hangi şekilde adlandırılırsa adlandırılsın toplumun istek vedüşüncelerini sazlarıyla sözleriyle dile getiren saz şiiri sanatçıları ve onlarınürettikleri insanlık tarihi kadar eskidir. Bu sanatçılar ve yarattıkları, kültürün birerparçası ve aynı zamanda birer taşıyıcısıdır. Türk coğrafyalarında yaratılmış vevarlığını sürdürmüş olan âşık sanatı, Türk coğrafyaları dışında da Ermenistan,Yunanistan gibi birçok coğrafyada da kendisine yaratılma alanı bulmuş ve hercoğrafyanın diliyle, kültürüyle, yaşam biçimiyle vs. yaratılıp şekillenmiştir.Her sanatçı yöresinin insanına, içinde bulunduğu duruma göre söz söylemiş ve bunagöre enstrümanını seçmiştir. Sazın günah kabul edilip yasaklandığı toplumlardasazlar susmuş ve yalnızca sözler konuşmuştur. Sanatçılar sadece saz ve söz üstatlığıyapmamış, aynı zamanda hasta iyileştirme, falcılık, büyü ve sihir, din adamı,merasimleri yöneten şahıs, halk kahramanı gibi kimliklere de sahip kişilerolmuşlardır. Bu âşık geleneğinin ve geleneğin yaratıcılarının ne ölçüde geniş birkapsama sahip olduklarını göstermektedir. Mitolojiden sufizme, kırsal kesimdensaraylara, ağıtların okunduğu hanelerden eğlence muhitlerine kadar geniş biryelpazede yaşayan ve yaşatılan bu gelenek tarihe ve kültüre ışık tutan en güzelmiraslarımızdan biridir.Bu çalışmanın temel amacı âşık edebiyatının ne olduğunu anlamaya yardımcı olaraktemel kavram ve ilkelerin üzerinde durmak ve konu ile alakalı bir sözlükoluşturmaktır. Dolayısıyla bu çalışmayı okuyan kişinin âşık edebiyatı hakkındadetaylı bir bilgiye sahip olması ve konu ile alakalı ilke ve terimleri öğrenmesiamaçlanmaktadır. Çalışmaya başlamadan önce ve çalışmaya başladıktan sonradetaylı araştırmalar yapılarak çalışma oluşturulmuştur. Çalışma konumuzubelirlemeden önce, halk edebiyatının üç farklı kolu olan anonim halk edebiyatı, vitekke- tasavvuf edebiyatı ve âşık edebiyatı üzerine Türkiye'de ve komşucoğrafyalarda yapılmış birtakım çalışmaları inceledik. Halk edebiyatı terimlerinin,motiflerinin, temalarının, türlerinin yer aldığı halk edebiyatının genel sözlüğü birçokakademisyenimiz tarafından çalışılmış olmasına karşın, halk edebiyatının alt kollarıolan anonim halk edebiyatı, tekke- tasavvuf edebiyatı ve âşık edebiyatının terimleri,motifleri, temaları, türleri üzerine bir sözlük çalışmasının yapılmadığını gördük.Halkın kültürünü eğitici ve eğlendirici bir işlevle, sözlü ve yazılı olarak halkaaşılayan ve aktaran âşık edebiyatımızın kendisine has bir sözlüğü olmasıgerekmektedir. Bu yüzden çalışma konumuzun ''Türk Âşık Edebiyatı AçıklamalıSözlüğü'' şeklinde olmasına karar verdik. Nitekim böyle bir çalışma Türk edebiyatbiliminde ve Türk halk edebiyatı araştırmalarında ayrıca somut bir konu olarak elealınmamıştır. Çalışmamızda farklı Türk coğrafyalarında ve kısmen de Türkiye'dekibazı yörelerde saz şiiri sanatının türleri, biçimleri, bunların geçmişten günümüzekadar değişik şekilde adlandırılmaları, coğrafyalara göre bu sanatın yaşatılmaşekilleri, beslendiği kaynaklar, etkilediği ve etkilendiği alanların (bilim, tarih, müzik,inanç, felsefe vs.) neler olduğuna ve bu alanlarla nasıl bir ilişki içerisinde olduğunadeğinilmiştir.Ayrıca, diğer edebi dönemler ile ortak türleri ele alıp, bu türlerin şekil ve muhtevaözellikleri, saz şiiri geleneğinin üretildiği ve şekillendiği muhitler ve geleneğin bumuhitlerdeki üretilme şekillerinin neler olduğu üzerinde de durulmuştur. Bu sanatınilk yaratıcıları, onların özellikleri ve birbirleri ile benzerliklerinin olup olmadığı veüretilen eserlerin bu yaratıcılar tarafından nasıl icra edildiğine dair hususlar da elealınmıştır. Bunlara ilaveten, çalışmada geleneğin yaratıcılarının nasıl ve neye göreadlandırıldıkları, adlandırılma yapılırken ortamın, sanatçının becerilerinin, sanatınicra edildiği toplumun bu adlandırma üzerindeki etkisinin olup olmadığı, sanatçılarınve toplumun bu sanata katkılarının neler olduğu da incelenmiştir.Geleneğin toplumun kültür ve yaşantısı üzerindeki etkisi gibi muhtevalar elealacağımız kavramlarda anlamsal olarak yer edinmiştir. Direkt kavram başlıklarıolarak çalışmamızda yer almayan bu muhtevalar, daha önce çalışılmış kitap, dergi,makale vs. kaynaklardan yararlanılarak sözlük çalışmamızda yer edinecektir.Söz kadar sazın da etkili olduğu bu sanatta ele aldığımız kavramlar ile sazlı-sözlüsanatın yanı sıra bu sanatın yaratıcılarının sanatlarını yaratırken bulunduklarımuhitler, bu muhitlerin yaratıcının sazı ve sözü üzerindeki etkisi, sanatın yaratıldığıdönemin şartları ve toplum üzerindeki sosyo-ekonomik, siyasal, sanatsalkazanımların ve kayıpların Türk âşık edebiyatında ve bizim nazarımızda ehemmiyetibüyüktür. Kavramlarımızda muhteva olarak yer verdiğimiz bu konular saz şiirisanatının çok eski bir geçmişe sahip olduğuna ve zengin bir kültürel birikimleyaratıldığına bir nebze olsun açıklık getirmektedir.Kavramları açıklarken daha etkili ve açıklayıcı bir anlatım tekniği kullanabilmek vedüşüncelerimizi somutlaştırmak adına saz şiiri sanatının üstatları tarafındanyaratılmış mısralara da örnek olarak yer verdik. Farklı kaynaklardan derleyerekçalışmamızda yer verdiğimiz örnekler, bu sanatı hem daha somut bir şekilde ele viialmamızda hem de üstat sanatçılarımızın üstün kabiliyetlerini geçmişten günümüzetaşıyıp, yeniden hatırlatmamız da vesile olacaktır. Ayrıca, bu sayede konunun detaylıbir şekilde anlaşılması amaçlanmaktadır.Çalışmamızda Türkiye'de ve Türk dünyası'nda yayımlanmış birçok dergi, makale,ansiklopedik eser ve akademik tezlerden faydalanılmıştır. Kaynak taramasıyapıldıktan sonra, çalışacağımız madde başlıklarımızı belirledik ve kendiyorumumuzla da sözlük çalışmamızı ortaya koyduk. Sayısı binin üzerinde olan bukavramları ansiklopedik düzene göre kaleme aldık. Açıklayacağımız kavramın ilkharfini karşılayacak harfi sözlük kurallarına uygun olarak büyük harfle ve koyurenkte sayfanın başına ortalayarak yerleştirdik. Kavramlar da yine harf sırasınauygun bir şekilde dizilerek açıklanmıştır. Alt başlıklar genel başlıklar ile anlamsalbütünlük sağlayacak şekilde genel başlıkların içerisine (*) işareti ile gösterilerekyerleştirilmiştir.Benzer anlamları ihtiva eden sözcükler gerekli kavrama atıfta bulunmak amacıyla(bk.) ile gösterilmiştir. Teknik olarak bilimsel araştırma yöntemleri esas alınıp,tanımlayıcı, açıklayıcı, örnekleyici yöntemler kullanılmıştır. Kısmen dekullandığımız yöntemlere istinaden yaptığımız yorumlar çalışmamızda mevcuttur.Kavram açıklamalarını da zengin örneklerle destekleme gayretinde bulunarakçalışmamızı sürdürdük. Çalışmanın tanım-bilgi-yorum-örnek aşamalarında gereklitanımlar, bilgiler, yorumlar, örnekler verildikten sonra çalışmanın içerik kısmınoktalanıp, çalışma boyunca yararlanılan kaynaklara çalışmanın arkasında yerverilmiştir. Ayrıca çalışmada kullandığımız teknikler ve çalışmanın gerek süreçiçerisinde gerekse süreç sonunda bizlere kazandırdıkları ile ilgili naçizanedüşüncelerimizin yer aldığı bir sonuç kısmı ile çalışmamızı bütünüyle noktaladık.Anahtar Kelimeler: Âşık edebiyatı, halk edebiyatı, sözlük, kavram, sanat, yaratıcılık,gelenek, saz şiiri, çalışma, saz.

It is known that among other Turkish folk literature genres, minstrel literature plays asignificant role. For this reason, analysis of minstrel literature is important forliterature and Turkish folk science. Minstrel literature is defined as a creativetradition that describes the humor of society with both a humorous and serious tone,depicts the wishes, emotions and thoughts epically and lyrically and also encouragespeople to think and be guided while doing this. Also, minstrel literature is describedas a branch of literature created by lovers in minstrel literature and placed in folkliterature. Minstrel literature is formed with colloquial language and syllabic meterand also known as the general name of the traditional literature which consists ofpoems played with a stringed instrument. In other words, minstrel literature is knownas a genre of literature excluded from the rest of anonymous literary works.The roots of minstrel literature go back to the oral literature before the acceptance ofIslam. No matter what it is called or how it is described, minstrel literature is as oldas the minstrels who depicted the wishes and thoughts of society with a stringedinstrument. These artists and their works are a part of the culture and also reflector ofthe culture. Created in the Turkish geography, minstrel literature was alsostrengthened in Greece and Armenia and recreated with the language and culture ofthese countries. Every artist created works and picked instruments in accordancewith the society he lived in.However, stringed instruments were banned in some societies and only oral traditionwas developed. Artists did not only write poems but also healed patients, read therunes, did magic, acted as a man of the cloth and hero. This shows the extent towhich the tradition of minstrel and its creators were effective. Minstrel literature, allin all, is one of the most significant inheritances that ranges from mythology tosufism, from rural lifestyles to palaces and from places where laments were practicedto entertainment places and maintains our culture and enlightens our culture.The primary objective of this study is to help the reader understand what minstrelliterature is, what relevant terms and principles are and also create a dictionary inrelation to the minstrel literature. Thus, this study aims to teach minstrel literature aswell as terms of principles. Before and after beginning the study, extensive researchwas conducted. Before determining the topic of the study, various studies concernedwith folk literature, anonymous folk literature and sufi literature conducted indifferent countries were examined. Although dictionaries including terms, themesand types of folk literature were examined by various academicians, a dictionarystudy including terms and themes in anonymous literature, sufi literature andminstrel literature did not exist. Thus, in order to emphasize the importance ofminstrel literature, it is required to create a dictionary based on minstrel literaturewith an educative and entertaining purpose.ixFor this reason, the title of the study was selected as `Explanatory Dictionary ofMinstrel Literature.` Hence, this kind of study was not studied in Science of TurkishLiterature and Turkish Folk Literature. Types and genres of minstrel poem in theTurkish geography and some parts of Turkey, naming these poems differently frompast to present, principles of transfer from different geographies, sources, the areaswhere they were effective (science, history, music, belief, philosophy etc.) and theirrelation to these areas were examined in this study. Furthermore, common points ofminstrel literature with other literary periods, the formal and content features of thesegenres, places where minstrel literature was developed and the ways how thisliterature was created in these areas were studied.The first creators of this literature, their features, similarities they shared and howthese works were created were also analyzed. In addition to this, how traditions wereviewed and named by creators, the skills of creators during the process of naming,the influence of the society in which this art was practiced and the contributions ofartists and society to this art were also examined. The effects of tradition on cultureand lifestyle are also among other terms that will be studied. Rather than explainingsome of the topics and terms mentioned above thoroughly, a superficial explanationof these terms will be included in this study as benefitted from various books,newspapers, articles and sources.As well as terms studied, the places where the creators of this art lived, the effects ofthese places on oral features of their works, conditions of the period when this artwas created, the effects of this art on society, socio-economical, political and artisticadvantages and disadvantages for the Turkish minstrel literature are significant.These topics show that minstrel literature has an old history and was created in a richsociety and culture. In order to have a more effective and explanatory technique ofexpression, verses by various minstrel poets were also included in the study. Versescollected from various works help to study the minstrel literature more tangibly andrecall the outstanding features of our old master artists. Also, it is aimed tounderstand the topic more clearly.In the study, various newspapers, articles, academic studies and encyclopaedicalworks were used. After literature review was completed, titles and subtitles of thestudy were determined, and dictionary was created. These terms, which are morethan one thousand, were put in encyclopaedical order. The first letter of termsexplained was written in bold capital letter and placed in the center of the page. Also,terms were explained in alphabetical order. Subtitles were placed under main titlesand pointed with (*).Words involving words with similar meaning were shown as (see). As well as usingresearch methods, descriptive, expressive and sampling methods were used in thisstudy. Also, comments referring to the methods used in the study are also available.Furthermore, after necessary information, explanations, comments and exampleswere provided, contents of the study were completed and references were included atthe end of the study. Finally, the study was concluded with the conclusion part wherepersonal thoughts on the techniques used in the study are expressed.xKeywords: Minstrel literature, folk literature, dictionary, terms, art, creativeness,traditions, minstrel poem, study, minstrel.