Hereke Fabrika-i Hümayunu`nun mimari analizi ve koruma önerileri

Abstract

Osmanlı Devleti'ndeki geleneksel zanaatlar, 19. yüzyılda Avrupa'da `Sanayi Devrimi`nin etkisiyle gelişen sanayi karşısında yeniden yapılanmak zorunda kalmıştır. Osmanlı Devletimin sanayileşmesinde devlet girişimleri ön plana çıkmış ve Batılı endüstriyel yöntemlerini uygulayacak yeni ve büyük ölçekli tesisler bizzat Devlet' in girişimiyle oluşturulmuştur. Böylece Devlet' in ekonomik hayata üretici olarak müdahalesinin örneklerinden olan Fabrika-i Hümayun 'lar 19. yüzyılın ortalarına doğru ülkenin çeşitli yerlerinde hizmete girmiştir. Bunlardan biri olan Hereke Fabrika-i Hümayunu 1843 yılında saray ve ordunun tekstil alanındaki talebini karşılamak amacıyla Hereke' de kurulmuştur. Osmanlı döneminde ipekli, pamuklu ve yünlü kumaş dokuma, halı dokuma, eldiven, atkı, fes üretimi gibi farklı üretimler yapan Hereke Fabrika-i Hümayunu, Cumhuriyet'in kuruluşundan sonra 1925 yılında Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası'na devredilmiştir. 1933 yılında Sümerbank'a devredilen tesis, 1995 yılma kadar tekstil alanındaki faaliyetini sürdürmüştür. 1995 yılında özelleştirilecek faaliyetine son verilen tesis günümüzde (2005) üç ayrı kurumun kullanımına tahsis edilerek farklı işlevlerle kullanılmaktadır. 19. yüzyılda kurulan ve 20. yüzyılda çeşitli müdahaleler gören Hereke Fabrika-i Hümayunu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinden günümüze ulaşan bir endüstri mirasıdır. Her geçen gün çeşitli nedenlerle tahrip olan tesisin tarihi, mimari, teknolojik öneminin tespiti ve bu değerlerinin korunması Türkiye'nin teknoloji tarihine ışık tutacaktır. Çalışma kapsamında yaklaşık 20 hektarlık alan üzerine yerleşen Hereke Fabrika-i Hümayunu' nun, içinde çalışma imkânı sağlanabilen 12 ünitesinde fotoğrafık tespitler yapılarak bu ünitelerin rölöveleri hazırlanmıştır. Elde edilen veriler doğrultusunda tesisin Türk tekstil sanayinin gelişimi ile ilgili birer belge olarak geleceğe aktarılabilme olanakları araştırılmıştır. Tezin birinci bölümünde çalışmanın amacı, kapsamı ve yöntemi açıklanmıştır. İkinci bölümde fabrikanın konumu, tarihçesi ile fabrikaya ait yapılar hakkında genel bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde ise içinde çalışma imkânı sağlanabilen fabrika ünitelerinin plan ve cephe özellikleri tanımlanmış, yapım teknikleri ile kullanılan malzemeler hakkında bilgiler verilmiştir. Bu tanımlamalar alan araştırmaları sırasında çekilen fotoğraf ve hazırlanan rölövelerle desteklenmiştir. Tezin dördüncü bölümünde fabrika üniteleri için koruma ve yeniden kullanım önerileri geliştirilerek tez sonuçlandırılmıştır.

After the Industrial Revolution the traditional crafts of Ottoman Empire had to be reformed against to the developing industry in Europe. Government attempts had primary role in the industrialization of Ottoman Empire and the new and improved facilities that use European industrial production methods have been established by the Government. Thus, Imperial Factories that were the samples of how the Government interfered to the economic life as a manufacturer, established in different parts of the country. One of these samples, the Hereke Imperial Factory, has been established in Flereke in 1843 to supply the textile demand of both the Ottoman Palace and the Ottoman Army. The Hereke Imperial Factory had been produced fabric materials made of cotton, wool, silk, and products like carpet, glove, scarf and fez during the last years of Ottoman Empire. In the early years of the Turkish Republic the factory has been transferred to the Sanayi and Maadin Bank. In 1933 the factory transferred to Sümerbank. It has been privatized in 1995 and since then it has been used for different purposes. Hereke Imperial Factory, that has been established in 19tn century and has faced up with some interference in the 20 n century, is an important industrial heritage remained from Ottoman Empire and the Republic of Turkey. The examination and the conservation of technical, architectural and historical properties of the factory which has been getting worse for different reasons will illuminate the technological history of Turkey. On the scope of this study 29 factory units placed on a 20 hectare area have been recorded photographically. Scaled surveys of 12 factory units have been prepared. Accordingly, conservation proposals have been developed for the Hereke Imperial Factory and also the re-use potentialities for the factory units have been discussed. The first chapter contains a general introduction and explanations about the aim and methodology of work. The second chapter provides general information about the location and the historical development of the factory. The general information about the factory units also given in this part. In the third chapter general characteristics and detailed definitions of 12 factory units that could have been taken permission to examine is given. Interior spaces and facades of these units have been described. Scaled drawings and photographs support the written description. Information about the structure, the conservation techniques, materials and deformation of the units are also given in this part. The fourth chapter contains proposals for the conservation and the re-use of the factory units.