Türkçe sözlüklerin parçacıl yapısı üzerine bir değerlendirme

Abstract

Sözlükler, kelimeler hakkındaki güvenilir ve detaylı bilgiyi veren kaynaklardır. Bu yüzden kelimeyle ilgilenen hemen herkesin başvurduğu temel eserlerden biridir. Özellikle dil öğretiminde öğretmenlerin, öğrencilerin ve diğer paydaşların bir kelimelerin anlamı, doğru telaffuzunu, eş, yakın, zıt anlamlısını veya kökenini öğrenmek başta olmak üzere açıp baktığı eserlerdir. Bunu şöyle yorumlamak da mümkündür: dil öğrenmek isteyen veya dil öğretenler muhakkak bir sözlüğe ihtiyaç duyarlar. Çünkü sözlük, dil hakkındaki en başarılı ve en önemli kaynak yapıttır. 20. Yüzyıla kadar da eğitimin temel aracıdır. Ancak günümüzde yardımcı bir materyal olarak hizmet görmektedir. Günümüzde eğitimin bu önemli tamamlayıcı materyali açıp bakanlar (basılı sözlükler için) üç farklı bölümden oluşmuş bir yapı ile karşılaşırlar: ön bölüm, orta bölüm ve arka bölüm. Kullanıcılar ön bölümde ön söz, kullanıcı rehberi, kısaltmalar tablosu gibi yönlendirici bilgiler bulurlar. Onların asıl işine yarayan ve kafalarındaki soru işaretini giderecek olan bölüm orta bölümdür. Bu bölümde kelime listeleri ve onlara ait sözlüksel girdiler bulunmaktadır. Son bölümde ise sözlük yazarlarının orta bölüme dâhil etmediği il ve ilçe adları, ülke bayrakları, yüzölçümleri, nüfusları, çeşitli rakamlar ve yazılar, önemli kişilerin biyografileri vb. bilgiler olur. Sözlüğün bu üç bölümü göz önünde bulundurulduğunda ortaya dil ve dil dışı varlıklarla ilgili milyonlarca bilgi varlığı görülür ki bunları bir araya getirmek, kullanıcı dostu bir biçimde düzenlemek ve sunmak oldukça zor bir uğraştır. Bu zorluğu fark eden sözlük bilimciler, sözlüksel düzenlemeleri dört ayrı tabaka halinde düşünüp onları bütün yapı (megastructure), bütüncül yapı (macrostructure), parçacıl yapı (microstructure) ve ilişkisel yapı (masostructure) olarak adlandırmışlardır. Diğer yapıların sınırları üzerine tartışma olmasına rağmen parçacıl yapının kapsamı ile ilgili bir görüş birliği bulunmaktadır. Parçacıl yapı, her bir maddenin içinde bulunan sözlük bilimsel bilgidir. Burada, madde başı, heceleme, telaffuz, etimoloji, morfoloji ve dil bilgisi, anlam, tanımlayıcı örnekler, resimler ve alıntılar bulunur ki bunlar, sözlük kullanıcıların aradığı şeylerdir. Bu sözlüksel girdilerin kullanıcı ihtiyaçları, sözlüğün amacı ve hedefi ile madde başı sözcüğün niteliği dikkate alınarak işlenmesi gerekir. Yapılan bu çalışmada Türkçe Sözlük ve Misalli Büyük Türkçe Sözlük'ten seçilen yüz maddenin madde başının gereksinimleri dikkate alınarak hazırlanıp hazırlanmadı, evrensel sözlük ilkelerine riayet edilip edilmeği incelenmiştir. Tespit edilen eksikliklerin bir listesi hazırlanmış ve sonuç bölümünde sayısallaştırılarak yorumlanmıştır. Daha sonra bir sözlük maddesinin taşıması gereken asgari nitelikler göz önünde bulundurularak nasıl hazırlanması gerektiği örnek üç madde ile gösterilmiştir.Anahtar Kelimeler: sözlük bilimi, sözlük eleştirisi, sözlük yapısı, parçacıl yapı

Dictionaries are sources which give reliable and detailed information about words. Thus, it is one of the basic works that almost everybody interested in words applies. Especially in language teaching, dictionaries are the works that teachers, students and other stakeholders open and look at, especially to learn meaning, correct pronunciation, synonym, antonym, near-synonym or origin of words. It is also possible to interpret it as follows: those who want to learn language or teach language need a dictionary. Because the dictionary is the most successful and most important source about language. Up to the 20th century, dictionaries are the basic tools of education. Today, however, they serve as supporter materials.Nowadays, users who look up this important complementary material (for printed dictionaries) can come across to have a structure made up of three different parts: the front, the middle, and the back. In the front section, users will find information such as prefix, user guide, and abbreviation table. The middle matter is the most important part to meet user's real purpose and to reduce the questions from the users' mind. In this matter, there are word lists and their lexical inputs. In the back matter, there are the names of provinces and districts, countries of flags, surface areas, populations, various figures and writings and biographies of important people, etc. When these three parts of the dictionary are taken into consideration, millions of information about language and non-language assets are found but it is very difficult to put them together, to organize and to present them in a user-friendly manner. Lexical scientists, recognizing this difficulty, have considered lexical arrangements in four separate layers and named them as megastructure, macrostructure, microstructure and mesostructure.Despite the controversy over the boundaries of other structures, there is a consensus on the scope of microstructure. Microstructure is the lexicographical information in each item. Here, there are headword, spelling, pronunciation, etymology, morphology and grammar, meaning, descriptive examples, pictures and quotations which are what dictionary users seek. These linguistic inputs should be handled by taking into account the needs of the user, the purpose of the dictionary, and the qualities of the headwords. In this study, it has been searched that whether or not a hundred headwords chosen from the Türkçe Sözlük and Misalli Büyük Türkçe Sözlük have been prepared according to the to the requirements of the article and whether or not universal dictionary principles should be respected. A list of the identified deficiencies was prepared and interpreted numerically in the result section. Then, an example of how a dictionary material should be prepared considering the minimum qualities that can be carried forward is shown in three articles.Key Words: Lexicography, dictionary criticism, structure of a dictionary,microstructure