Başkurtça`da haber kipleri ve zaman kaymaları

Abstract

ÖZET Bildirme kipleri gerçek hareketleri haber veren kalıplardır. Koşuyor, koşacak, koştu, koşar gibi... Haber kiplerinin içinde zaman vardır. Dolayısıyla bildirme kipleri hem haber, hem zaman ifade ederler.Kiplerde çekim ekleri şekil olarak haber, bildirme; zaman olarak ta beş zaman ifade ederler. Bu kipler beş tanedir. 1. Öğrenilen geçmiş zaman, 2. Görülen Geçmiş zaman, 3. Gelecek zaman, 4. Şimdiki zaman, 5. Geniş zaman Başkurt Türkçesinde ihtiyaca cevap veren dört temel zaman vardır. Bunlardan Gelecek zaman kipi, belirsiz durumlar, kastinde geniş zaman, karşılar.Böylece Türkiye Türkçesinde olduğu gibi beş temel zaman kullanımda geçerliliğini korur. Türkiye Türkçesinde ; öğrenilen geçmiş zaman eki - mış, miş 'tir. Bu ek Başkurt Türkçesinde -ğan, -kan, ekleriyle görülür. Bunun yanında ekleri -di, -di, -ti, -ti olan görülen geçmiş zaman kipi, Başkurt Türkçesinde -m,-ni, -ti, -ti,-zı, -zi, ile, şimdiki zaman kip eki -yor, -a, -â, -y ile; gelecek zaman kip eki -ecek, -acak, -asak, -âsâk ile; ve geniş zaman eki olan -r, -ar ekleri ise -r, -ar, -er ile gösterilir. `Türkçede,bir haber kipinin başka bir haber kipinin yerine kullanılmasına zaman kayması denir. Bu olaya dilek kiplerinde rastlanmaz.. Eylemin kılış özellikleriyle zaman arasında bir anlam ilgisi vardır.`.(*) Bu kiplerde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi hemen her kip diğer bir zamanı kastederek anlam kaymasına neden olabilir ve farklı fonksiyonları anlatabilir. Zamanlar kendi anlamları dışında farklı kapsam ve fonksiyonlarda kullanılabilirler. Bazen buna anlam kaymaları (Aspekt) adı da verilebilir ama bu olay `kılmış` terimini ilgilendirdiği için buna zaman kaymaları açısından (*) CEREN.Celâl : `Fiilde Zaman ve anlam kayması`, Tömer, Haziran 1995,s- 27bakmak ve adlandırmak gerekir. (Yaman 1990:45) Örneğin, `Konferans üyeleri akşama geliyor.` cümlesinde olduğu gibi kastedilen anlam, `Konferans üyeleri akşama gelecek.` ifadesinin kendisidir. Bu durumda her dilde olduğu gibi Başkurt Türkçesinde de zaman kaymaları çok sık kullanılmakla birlikte kip ekinin fonksiyon olarak farklı bir kip ekini kastetmesi ve bunu ifade etmesi görülmektedir. Örneğin; -a, -â, -y kip eklerinin ifade ettiği şimdiki zaman eklerinin, geniş zaman ve gelecek zamanın ifadesinde kullanıldığı görülmektedir. Biz buna `görev genişlemesi` adım vermek istiyoruz. Ancak bu kullanımlar sık değildir. Bunun yanında hemen her kip, diğer bir kip ifadesini de ihtiva etmekte yani zaman kaymalarına rastlanmaktadır. Bunların yanında Başkurt Türkçesinde bütün kiplerde, gramer olarak (istisnai durumlar dışında) ünlü ve ünsüz uyumları mevcuttur. Örnek : Köt-tö-m ( Ses benzeşmesi + Ünlü uyumu ) gibi... Türkiye Türkçesi ile Başkurt Türkçesi arasında Zaman kaymaları açısından karşılaştırma yapıldığında arada pek önemli bir fark olmadığı görülür.