Van-Akdamar kilisesi mimari süslemesine ikonografik bir yaklaşım

Abstract

ÖZET Akdamar Kilisesi, Vaspurakan Ermeni Kralı I. Gagik tarafından 915-921 tarihleri arasında mimar keşiş Manuel'e yaptırılmıştır. Kutsal Haç adına yapılan kilise Akdamar Adası'nda, yüksek tepesi karlı dağların önünde etkileyici bir siluet oluşturur. Kilise merkezi kubbeli, dört yapraklı yonca biçiminde (Tetraconchos) haç plana sahiptir. `Van-Akdamar Kilisesi mimari süslemesine ikonografik bir yaklaşım` konulu çalışmada, kilisenin dış çevresini çepeçevre dolanan taş süslemeleri ile orijinalde yapımn iç duvarlarım, haç kollarını ve kubbe kasnağım tamamen kapladığı anlaşılan freskler; tanımlanıp, ikonografik açıdan değerlendirilmiştir. Akdamar Kilisesi, mimarisinden çok, figürlü dış kabartmalarıyla dikkat çekmektedir. Kilise üzerinde farklı yüksekliklerde yer alan bu süsleme kuşaklan yapımn dışım çepeçevre dolanmaktadır. Çalışmada, kilisenin dış cephe süslemeleri dört grupta incelenmiştir. Sarmal halkalar şeklindeki dar asma sarmaşık frizi üzerinde, kilisenin birinci kuşak süslemeleri yükselmektedir. Bu kuşakta konularını Tevrat ve İncil'den alan sahneler ile Ermem tarihiyle ilgili krallar, prensler ve çeşitli aziz figürleri tasvir edilmiştir. Tüm bu figürlerin arasına, altına veya üstüne Sasani etkili çeşitli hayvan figürleri yerleştirilmiştir. Kilise üzerinde diğer süsleme kuşaklarından daha fazla yer kaplayan bu kabartmaların ışıkla canlılıkları artmaktadır. Birinci süsleme kuşağı üzerinde yer alan, plastik bir heykel gibi profilden, bütün olarak veya çörten görünümünde aslan, geyik, maymunlar, balıklar ve çeşitli kuşlar ile haçlı levhalar kilisenin ikinci süsleme kuşağım oluşturmaktadır. Kilisede, pencerelerin ve yırtmaç nişlerin üzerinde yer alan asma sarmaşıklı üçüncü kuşak, zengin insan ve hayvan figürleriyle bezelidir. Bu kuşakta, alt kuşağıntam zıtü olarak, dünyevi olaylar canlandınlmıştır. Üzüm bağlarının yüceltildiği kuşakta bağ bozumu şenliği, hükümdar, av sahneleri, horoz ve keçi dövüşleri, bahçıvanlar, rakkase gibi sahneler hareketli bir şekilde tekrarlanmadan canlandınlmıştır. Kilisenin dördüncü kuşak süslemeleri, haç kollan, köşe çıkmalan ve kubbenin konik çatı saçaklan üzerinde bulunmaktadır. Bu kuşakta uçar gibi birbirini kovalayan, veya yere çökmüş av hayvanlan, kuşlar ve yan yana dizilmiş masklar canlandınlmıştır. Frizde tasvir edilen aslan, panter, boğa gibi av hayvanlan haç kollanndaki devasa încil yazarlanna yönelmektedirler. Akdamar Kilisesi'nin iç duvarlannda, konulanm Kitab-ı Mukaddes'ten alan çeşitli tasvirlerin işlendiği duvar resimleri bulunmaktadır. Bu resimlerin bir kısmı dökülmüş, bir kısmı tahrip olmuş, bir kısmı da is ile örtülmüştür. Duvar resimlerinin, kilise ile aynı tarihte olduğu konusu kesinlik kazanmamakla beraber; mevcut çok az kalıntıdan fresklerin çeşitli devirlerde tamir gördüğü anlaşılmaktadır. Akdamar Kilisesi'nin kubbe kasnağında, Tevrat'ın yaratılış öyküleri sırayla resmedilmiştir. Nişler ve destekler üzerinde çok aşınmış durumda, üst ve alt olmak üzere, iki farklı seviyede freskler yer almaktadır. Burada İncil'den, müjde, vaftiz, Yusuf un rüyası ve çarmıha gerilme gibi sahnelerin tasvir edildiği görülmektedir. Akdamar Kilisesi'nin dış mimari süslemesinde alt kuşaktaki büyük boyutlu figürler Erken Hıristiyan sanatı ve İran-Sasani; üst kuşakta yer alan sahneler ise Orta- Asya etkili Abbasi sanatının izlerini, yüzyıllar öncesinden günümüze taşırlar. Akdamar duvar resimleri, harap durumda olmalanna rağmen bu yörede en kapsamlı örnekler olarak önem kazanmaktadır. Fresklerde, figürlerin ikonografik açılımlan bir yandan erken Hıristiyanlık dönem tiplerini, diğer yandan da Ermeni sanatının farklı varyasyonlarım sunmaktadır. Kubbe kasnağı fresklerinde görülen bitki ve hayvanların tasvir ediliş tarzı, Abbasi ve Sasani etkisi taşımaktadır. Kilise, ortaçağ Hıristiyan sanatının başyapıtlanndan biridir. u

SUMMARY King Gagik of the Vaspurakan dynasty commissioned Akdamar Church to architect monk Manuel and it was built between 915 and 921. The church, built for the Holy Cross, forms an impressive silhouette in Akdamar Island in front of snowy- capped mountains. The church has a cross plan in the form of four leaved clover (Tetraconchos) with a domed centre. In the study with the subject of `An Iconographic Approach to the Architectural Ornament of Van-Akdamar Church` the stone ornaments, encircle the exterior of the church, and the frescos are seen that they cover completely the dome circle, the cross arms and the inner walls of the structure originally, are defined and iconographical iyvaluated. Akdamar Church draws attention with its figured outer reliefs rather than its structure. These ornament circles, found in various heights, in circle all around the structure. In the study the outer ornaments of the church are studied in four groups. The first round ornaments of the church rises on the spiral circles shaped narrow vine ivy frieze. On this round there are figures depicting themes from the Bible and Thora as well as Armenian History themes, such as kings, princes and different saints. Various animal reliefs, under the influence of Sassanian, are seen under, between and on the all of these figures. The liveleness of theses reliefs, reserves more place that other ornament rounds, increases with light. The second round ornament of the church is formed by profile looking like a statue made of plastic, complete or gargoyle lion, deer, monkeys, fish and various birds and panels with cross. mThe third round, found on the windows and slit niches, is decked with rich human and animal figures. On this round, on the contrary of below round, earthly themes are seen. On the round, where vineyards are exalted, vintage ceremonies, king, hunting scenes, cock and goat fights, gardener, dancer scenes are seen. The fourth round ornaments of the church are found on the cross arms, corner edges and the conical fringes of dome roof. On this round game animals, chasing each other like flying of crouching, birds and masks, arranged side by side. The game animals, depicted on the frieze, like lion, panther and bull are directed to giant bible authors found on the cross arms. On the inner walls of Akdamar Church there are wall pictures depicting different themes from the Holy Bible. Some of them are fell, some are distracted and some of them are covered. Although it is not certain that the wall pictures belong to the same era, it is understood from a few existing remains that the frescos were repaired in different times. The genesis stories are pictured on the dome circle of Akdamar Church in turn. There are worn frescos on the niches and supports on the two different levels as top and lower. Here it is seen that here the scenes form Bible are depicted like, annunciation, baptism, Joseph's dream and crucifixion. On the outer architectural ornaments of Akdamar Church, the below round ornaments with big-sized figures reflect the traces of Early Christian and Iran- Sassanian art and the upper round ornaments reflect the traces of Abbasi Art which is influenced by the Central Asian Turkish Art. Though Akdamar wall pictures are in a devastated situation, they are very important as the most extensive examples in this region. The iconographic extensions of the figures on the frescos reflect the Early Christian Era types as well as the different variations of Armenian Art. Abbasi and Sassanian Art influence the depicting style of the animals and plants on the dome circle frescos. The church is one of the masterpieces of Middle Age Christian Art. IV