Kadınların gebelikte ve postpartum dönemde sigara içme davranışlarının değişimi ve bunu etkileyen faktörler: Bir prevalans ve olgubilim çalışması

Abstract

Bu araştırma, kadınların gebelikte ve postpartum dönemde sigara içme davranışlarının değişimini ve bunu etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla kesitsel ve niteliksel (karma yöntem) olarak yapılmıştır.Araştırmanın evrenini Sivas il merkezinde bulunan 23 Aile Sağlığı Merkezi'ne (ASM) kayıtlı ve 1-3 yaş çocuğu olan 15.949 kadın oluşturmaktadır. Örneklem, evrenin belirli olduğu durumlarda kullanılan formül yardımıyla 640 kadın olarak belirlenmiştir. Her bir ASM bir tabaka olarak kabul edilerek her bir tabakadan nüfusun büyüklüğüne orantılı olarak kadınlar alınmış ve son gebelikleri öncesi sigara içtiği belirlenen 110 kadın araştırmanın nicel örneklemini oluşturmuştur. Araştırmanın nicel verileri; anket formları aracılığıyla kadınlarla evlerinde yüz yüze görüşülerek toplanmıştır. Anket formlarının uygulanmasının ardından kullanılan ölçüt örnekleme yöntemi ile; son gebelik öncesi sigara içen 110 kadın arasından, gebelikte sigara içmeyi bırakmış ve psikiyatrik bir sorunu olmayan 59 kadın araştırmanın nitel örneklemine alınmıştır. Nitel araştırma grubunda; kadınlardan 6'sına görüşmelerin ön uygulaması yapıldığı, 3'üne görüşme yapma aşamasında ulaşılamadığı ve 3 kadın ise görüşmeyi kabul etmediği için toplam 47 kadın yer almıştır. Araştırmanın nitel verileri; yarı yapılandırılmış Görüşme Formu aracılığıyla kadınlarla derinlemesine görüşme yapılarak elde edilmiştir. Nicel veriler, SPSS 14.0 programında analiz edilmiş ve sayı, yüzdelik, χ2 testi kullanılarak; nitel veriler ise NVivo 10 programında analiz edilmiş ve içerik analizi kullanılarak değerlendirilmiştir.Çalışmada; kadınların %15.6'sının halen sigara içtiği, son gebelik öncesi sigara içen kadınların (110 kadın) %53.6'sının gebelikte sigara içmeyi bıraktığı, %46.4'ünün ise sigara içmeye devam ettiği belirlenmiştir. Gebelikte sigarayı bırakan kadınların %67.8'inin bebeklerinin sağlığını korumak için sigarayı bıraktıkları ortaya çıkmıştır. Gebelikte sigarayı bırakmış olan (59 kadın) kadınların postpartum 1-3 yıllık süreçteki sigara içme durumlarına bakıldığında; büyük çoğunluğu postpartum 2.ayda olmak üzere %79.7'sinin sigara relapsı olduğu, sadece %20.3'ünün sigarayı bırakmayı sürdürdüğü saptanmıştır. Relaps olan kadınların en çok ailede yaşanan stresli yaşam olaylarıyla baş etme gereksinimi duyma, emzirmeyi sonlandırma ya da yalnızca anne sütü verdikleri dönemi (ilk 4-6 ay) geçirme ve eşlerinin yanlarında sigara içmesine bağlı sigara içme isteği duydukları için relaps oldukları belirlenmiştir. Sigarayı bırakmayı sürdüren kadınların ise bırakmayı sürdürmede kararlı olmalarının ve sigara içilmeyen bir ortamda yaşamalarının, sigarayı bırakma başarılarının altında yatan en önemli faktörler olduğu saptanmıştır. Kadınların postpartum dönemde sigara içme davranışlarındaki değişim durumu ile eğitim durumu, çalışma durumu, gelir düzeyi, eşlerinin sigara içme durumu ve emzirme süresi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmazken; yaşı daha genç olan, sigara içmeyi stresle baş etme aracı olarak gören, sigara içmenin kilo almasını önlediğini düşünen, eşleri tarafından sigara içmeye teşvik edilen ve sigara içip içmediğine karışılmayan kadınların postpartum sigara relapsı olma oranlarının anlamlı derecede yüksek olduğu ortaya çıkmıştır (p<0.05).Sonuç olarak; gebelik öncesi sigara içen kadınların yarıdan fazlasının gebelikte sigarayı bıraktığı, postpartum dönemde ise sigarayı bırakan kadınların büyük çoğunluğunun relaps olduğu belirlenmiştir. Yapılan görüşmelerde; kadınlar gebelikte en çok annelik duygusu ve algıladıkları sosyal destek ile sigarayı bıraktıklarını belirtmişlerdir. Postpartum dönemdeki sigara relapsında en çok stresle baş etme gereksinimi duyma, sigara içmeye eğilimli olma ve algılanan sosyal destek azlığının; sigarayı bırakmayı sürdürme başarısında ise en çok sigarayı bırakmayı sürdürmede kararlılık ve sigarayı bırakmış olmanın yaşattığı olumlu değişimleri fark etmiş olmanın etkili olduğu kadınlar tarafından dile getirilmiştir. Bu bulgular doğrultusunda; gebelikte sigarayı bırakan kadınların yakın çevresi ve eşleri tarafından sigarayı bırakmayı sürdürmeleri konusunda desteklenmeleri, sağlık çalışanları tarafından kadınlara uzun süreli emzirme, stresle baş etme ve relaps önleme danışmanlığı verilmesi önerilmiştir.Anahtar kelimeler: Sigara ve kadın, hemşirelik, gebelikte sigara içme, gebelikte sigarayı bırakma, postpartum sigara relapsı, nitel araştırma.

This study was carried out as cross-sectional and qualitative (mixed method) to identify the changes in smoking behavior of women in pregnancy and in the postpartum period and the affecting factors. The study population constitute 15.949 women enrolled 23 Family Health Center (FHC) located in the central region and have children at 1-3 years. The sample has been identified as 640 women with the help of the formula used when sample become clear. Each FHC has been considered one layer as sampling method, women were included from each layer in proportion to the size of the population and 110 women smoking before last pregnancy comprised of quantitative sample of research. The quantitative data were collected with questionnaire forms in women's homes by face to face interviews. Following the implementation of the questionnaires, qualitative sample of study constituted 59 women from 110 women who smoked before last pregnancy and quitted smoking in pregnancy with criteria sampling method. Qualitative research group included 47 women because 6 women were in pre-implementation group, 3 women did not accept interview and 3 could not be reached during the interview. Qualitative data were collected with semi-structured interview form and in-depth interviews with women. Quantitative data were analysed with SPSS 14.0 program and evaluated using the number, percentage, using χ2 test; qualitative data were analysed with software NVivo 10 and were evaluated using content analysis.In the study it was determined that 15.6% of women were stil the current smokers, 53.6% (110 women) of women smoking before the last pregnancy had quitted smoking in pregnancy, 46.4% of them continued to smoke.It was found that 67.8% of the women quitted smoking during pregnancy in order to protect the health of the baby, 37.3% of them quitted smoking because they experienced nausea and vomiting.When we examine smoking status of women (59 women) who quitted smoking during pregnancy in the postpartum period of 1-3 years, it was estimated that 79.7% had smoking relapse including majority was in the 2nd postpartum month and only 20.3% continued smoking cessation. It was determined that the women relapsed wanted to smoke mostly because they need to cope with stressful life events in the family, they wanted to wean, only breast milk period (first 4-6 months) has been finished and their husband smoked near them. It was estimated the fact that women committed to maintain to quit smoking and lived in a non-smoking environment are the most important underlying factors for women who quitted smoking. It was identified that there was no statistically significant difference between changes in smoking behavior of women in pregnancy and the postpartum period and education level, employment status, income level, smoking status of their husbands and duration of breastfeeding, but women who were younger, considered smoking as a means of coping with stres, thought smoking to prevent weight gain, encouraged by their husbands for smoking, did not intervened by anyone for smoking and did not supported by their spouses to continue quit smoking had significantly higher rate of postpartum smoking relapse (p<0.05).As a result, it was determined that more than half of women who smoked before pregnancy quitted smoking during pregnancy, but majority of them relapsed in the postpartum period. In the interviews, women explained that they mostly quitted smoking because of motherhood sense and perceived social support. The need of coping with stres, being tendency to smoking and lack of perceived social support were mostly effective smoking relapse in the postpartum period while stability to maintain to quit smoking and noticing the positive changes experiencing after smoking cessation were mostly effective in success of quitting smoking. In line with these findings, supporting the women who quit smoking during pregnancy by their spouses and close persons to continue quit smoking, giving counseling by health workers to women about long-term breastfeeding, increasing their self-efficacy and self-confidence in maintaining smoking cessation, coping with stres and relapse prevention were recommended.Key words: Smoking and women, nursing, smoking in pregnancy, smoking cessation during pregnancy, postpartum smoking relapse, qualitative research.