İletişim açısından ticari ve kültürel olarak, Türk banka ve tiyatro afişleri

Abstract

ÖZET YE SONUÇ j_ Afiş olgusuna Türkiye boyutunda bakıldığında, temel ol mas açısından, 1908-1923 yılları koşulları, gelişen süreç içerisinde ele alınarak, Cumhuriyet dönemine geçerken toplumun konumuz açısından durumu saptanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Osmanlı toplumuna baktığımızda, yeni biçimlenen dünya koşullarına ayak uyduramamakla birlikte çok dışında kalmadığını da görürüz. Gerileme döneminin başarısızlıkları Meşrutiyet ' lerin ilan edilmesi kültürel değişimleri de birlikte getirdi. Günlük hayat batılı normlara göre değişirken bu kamusal düzenlemelerden, ekonomik girişimlere, kentlerin görüntüsüne dek yansıyordu. İmar planları yaşamı rasyonelleştirici çabalar olurken, yeni basımevleri basılan kitaplar, yayıncılığın gelişimini sağlayamazsa da, nitelik ve nicelik açısından önem kazanıyordu. Giderek süreklileşen gazeteler, Türk mizahının ilk örneklerini sunuyorlardı. 1883 'de Osmanlı Hamdi tarafından kurulmuş olan Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi, 1914'te kız öğrencileri de alarak, Batılı normlarda bir sanat okulu olmaya çaba harcıyordu. Batılaşmayla birlikte gelen batı tarzı eğlenceyse, daha önce Osmanlı toplumunda olmıyan bir yenilik getiriyordu; eğlence mekanı, böylece eğlence hayatı kamulsallaşmış olmaktaydı. Hayatın dışsal koşullarında değişimlerin başlaması, Osmanlı maliyesinin zor durumda olması, mali durumun dışardan denetlenmesi, ekonomideki yeni düzenlemelerin yabancı bankalar eliyle yapılmasını getirdiği, ilk reklamcılık faaliyetlerinin başladığı bu dönemde ülkede bankacılık olgusuna, tasarrufa alışkın olmıyan halka reklamla bankaya ilgi uyandırmak amaçlanmamış tır. Ancak bu, bugünkü anlamda bir tanıtım değildir. Tanıtımın sürekli kullanıldığı alan tiyatroydu. Tazminat'tan sonra gelişen tiyatro, ilk olarak Ermeni azınlık tarafından gösterimler verdi. Bu ilk batılı anlamdaki gösterimleri, meşrutiyet döneminde `Darülbeda-i Osmani`nin kurulması izledi. Bu gösterimler için, oyuncuların isimlerinin yer aldığı broşürler hazırlanmıştır. Bu broşürlerin zamanla afişe dönüştüğü görülmüştür. 1923'te kurulan Cumhuriyet yönetimi, bir dizi reformla batılaşma yolunda, kültürel, sosyal, ekonomik önlemler alarak yeni bir ulus yaratma çabalarına girişmiştir. Politik değişimin günlük hayata yansıması, hayatın dışsal koşullarının büyük ölçüde değişimiyle sonuçlanmıştır. Devletin 1923'te İktisat Kongresinde aldığı kararlar gereğince, ekonomik düzenlemeler yapılmıştır. Varolan finans kurumları geliştirip yeniden düzenlenirken, yeni finans 56kurumlarının kurulmasını destekleyen devlet, ülkenin ihtiyacı olan tüketim mallarını üretmek, sanayi kuruluşları kurmak ve geliştirmek, kamusal düzenlemeleri gerçekleştirmek için bankalara işlevler yüklemiştir. Devlet kültür politikasında afişten yararlanırken, bankacılık sektörü de üretim ve hizmet alanlarında reklam amacıyla afiş kullanımına önem vermiştir. Gelişen ekonomik yapı içinde reklamcılık da giderek önem kazanmış, gazetelerin düzenli gelirleri konumuna dönüşmüştür. Reklam sektörünün yanı sıra çalışmaya başlıyan grafik tasarımcıları da ortaya çıkmıştır. Bu dönemin en önemli afiş ustası İhap Hulusi GÖREY, banka afişlerinde düz ofset basımıyla, doğan imgeleri kullanmış, resimse (pictural) bir tavırda yaptığı afişleri ilgi ile izlemiştir. Bu afişler aynı zamanda yeni kurulan Cumhuriyet 'in özlemleri ve biçimlenişinin de göstergeleri durumundadır. Kültürel anlamdaki girişimlerden bir de tiyatrodur. Geçmiş dönemden kalan Darülbeda-i geliştirilmiş, Devlet Tiyatrosunun temelleri atılmıştır. 1923' ten başlıyarak kadın oyuncuların sahneye çıkışı yasallaşırken gösterimlerin de kadın-erkek karışık izleyiciye verilmesi gerçekleştirilmiştir. 1950'lere doğru popülerlik kazanan volviller, tiyatro sanatı açısından önemli olmasa da izleyicilerin ilgisini toplamıştır. Tiyatroların, ilk başlarda gördüğümüz, 30x42 boyutlu fotoğraflı afişlerinin yerini, 1930'larda, 50x70 cm tipo baskı yazılı afişlere bıraktığı, daha sonra volvil af işlerindeyse 70x100 cm düz ofset renkli illustratif afiş örnekleri görüldü. Resimsel kaygılarla tasarlanan bu afişler îhap HULUSİ 'nin görsel düzlemine erişemese de, dönemin ve volvi İlerin görüntüsel göstergeleri olarak önemli örnekleridir. Cumhuriyet döneminin aldığımız ilk zaman dilimi içinde henüz kitlelere erişememiş bir resim sanatının olduğu dönemde, ticari ve kültürel açıdan afiş önemli bir öğedir. Afişler gerçekçi, doğal, resimsel imgeleri kullanarak, halk kitleleriyle sokaklarda iletişim kurma olanağı bulmuştur, dönemin sosyol-ekonomik yapısının simgesi olurken, kültürel ve politik olarak batılaşma çabalarını görüntü imgeleriyle topluma taşımışlardır. Bu dönemde örneklerini gördüğümüz afişler, grafik sanatının önemli dalı olan afiş sanatı olgusunu ortaya çıkarmıştır. Türkiye'de tasarlanıp basılmış ilk örnekler olmalarının yanında, daha sonraki dönemlerdeki gelişmeler açısından önemlidir. Siyasal alandaki gelişmelerle, Türkiye çok partili döneme geçmiş, kitlelerin ülke yönetiminde söz sahibi oldukları bilincini verirken, Batı ülkeleriyle yapılan antlaşmalar, Batı kültürünün ürün ve araştırmalarını yaygınlaştırmıştır. 57Kitle kültürünün taşıyıcısı Radyo 50'li yılların yaygın fenomeni olurken, kültürün yaygınlaşması ve standartlaşmasını sağlamıştır. Enflasyonist politika çeşitli halk kesimlerinin hayat standartlarını yükseltmesine neden olurken, günlük hayatta da kültürel ikilik, 'Alatuka/Alaf ranga' ayrımı ile somutlaşıyordu, gazino kültürü olgusu ortaya çıkıyordu. 1960'larda Askeri yönetimden sonra, sanayinin gelişimi, gecekondu olgusunu ortaya çıkarırken, tüketim alışkanlıkları yerleşmiş, kültürel anlamda yeni dönüşümlerin izleri görülmüştü. Ekonomideki bir dizi yenilik, gelişmeler, bankacılık sektöründe, 1944'te başlıyan ikramiye furyası ve kurulan bankalarla rekabet körüklenmiş banka şubeleri artmıştır. Yeni gelişmeler, afiş kullanımını nicelik ve nitelik açısından önemli kılmıştır. Gelişen sektörler, ajans olgusunun gelişmeye başlamasını sağlamıştır. Ancak bankalar afişlerini, 50'li yıllarda serbest grafiklere yaptırırken, 60 'lı yıllarda kendi grafik birimlerinde ekonomik kaygılarla yaptırma gereği duymuşlardır. Buna karşın ajanslar basın, radyo gibi medialarla tanıtım için, önemli işlevler üstlenmişlerdir. 1950'li yıllarda Mengü ERTEL tarafından I. kuşak afişçisi olarak nitelenen, grafik tasarımcısı Mesut MANIO?LUnun yaptığı banka afişleri, dönemin özgün örnekleridir. Batılı imgelerin, hayat tarzının yaygınlaştığı bu dönemde, modern yapıların giderek kentleşmenin simgelendiği afişler, kitle etkisi veren birbiri içinde modle anlayışıyla biçimlenmiş hedef kitleye, modern anlayışıyla ilişki kurması açısından önemlidir. Banka grafik birimlerinin yaptığı afişler ise 1960'lı yıllarda, geçmiş dönemlerin biriklerini yeterince değerlendirir nitelikte işler olarak görünmemektedir. Sözel elemanların düzenlemeleri olan afişler belli bir grafik anlayışı ve çizgi taşımakla birlikte illustratif işlerde bu tutarlılık görünmemektedir. Kültürel etkinliklerin bu yıllarda açılan yeni tiyatrolarla artması, afiş tasarımına önem verilmesine neden olmuştur. özellikle özel tiyatroların yaptırdıkları afişler, Türk grafik sanatlarına canlılık getirmiş, grafik sanatçılarının dış ülkelerde afişlerinin sergilenmesi, yaygınlaşması, müzelere girmesini sağlamıştır. Mengü ERTEL, Yurdaer ALTINTAŞ, Sadık KARAMUSTAFA, Devlet Tiyatrosuna yaptığı afişlerle Ozan SAGDIÇ, Altan ERBULAK afiş tasarımı yapan sanatçılardır. ERTEL' in II. kuşak olarak nitelediği tasarımcılar; Yurdaer ALTINTAŞ, ERTEL, KARAMUSTAFA, biçim-içerik bütünlüğü içinde çeşitli teknikleri deneyerek çarpıcı sembollerle afiş tasarımı yaparken, Altan ERBULAK 58popüler, karikatür çizgilerini kullanarak mizah öğeleri taşıyan tasarımlar yaptı. SA?DIÇ ise, belli bir grafik düzenleme anlayışıyla, sembollerle biçim-içerik ilişkisini kurduğu afişler tasarladı. Başlangıçta Düz Ofset yöntemi ile afiş tasarımları çözümlenirken, 1965' ten sonra Foto Ofset kullanımı sanatçılara teknik olanaklar (Bkz, Ekler Tablo 1,2) afiş tasarımında da yeni olanaklar sağlamıştır. Bu dönem tiyatro afişleri genellikle 100x140 cm. olarak boyutlandırılmıştır. (Bkz. Ekler Tablo 4) Banka afişleri ise genellikle 70x100 cm. boyutlarda uygulanmıştır. (Bkz. Ekler Tablo 3) Bu dönem afiş kullanımı, tasarımı ve grafik sanatları açısından tüm Türk Afiş tarihinin en önemli dönemidir. Sektörlerde görülen gelişme, sosyal ve politik sorunlara da kaynaklık ederken, politik hayatın günlük yaşama yansıması, günümüzde oluşan kültür bunalımı; yansıyan çelişkiler, 'arabesk' denilen kitle kültürünün oluşmasına yol açtı. Hayatın her alanına giren bu eğilim, görsel değerlere de yansırken, ekonomik gelişmelerde tanıtımı Tv aracılığı ile toplum katmanlarına yayıyordu. 60'lardan sonra ajansların sektör olarak gelişmeye başlamış, bankaların tanıtım kampanyalarını kullanılması, Ajansları önemli kıldı. Grafik kalitesi yüksek işler üretildi. Toplumsal hayatın en önemli iletişim kanalı olan Tv'de, Batılı imgeleri pekiştirici, görsel kültürü yönlendirici tanıtım kampanyaları yer aldı. Genelde dönem (Bkz. Ekler Tablo 7,8) çeşitli boyutların kullanıldığı kentlerin büyümesiyle, afişin boyutunun da büyüyerek, bi llboardlarda yer alması, bu görüntülerin büyük boyutta etkili olarak, topluma iletilmesi sonucunu doğurdu. Teknik gelişim basım yöntemlerinin giderek en iyi biçimde kullanılmasını doğurdu. (Bkz. Ekler Tablo 5,6) Kültürel anlamda geçmiş dönemin birikimi yeni tasarımlarda etkili olmakla birlikte, nicelik açısından büyük bir gerileme görüldü. Politik oyunların yanısıra gazino kültürü. ağırlıklı müzikli oyunlar gibi çeşitli oyunların sahnelendiği t iyatrolar Tv'nin de yaygınlaşmasıyla belirgin kitleler tarafından izlenmeye başladı. Kültürel katmanları ayrı olan bu kitlelere göre, oyun afişleri de çeşitli çözümler buldu. Eski ustalar, özgün tavırlarını sürdürürken, kültürel çözümlü imgesel yaklaşımlarda bulunmuşlardır. Bunun yanısıra arabesk kültürün öğelerinden yararlanılarak, estetik boyutlarla tasarımlar yapılan afişlerde bulunmaktadır i ya t r olar, tarafından ki ustalar, Türk afiş gelişim süreci önemli bir yere sahip olan Türk banka ve tiyatro afişleri, kültürel ve ticari iletişim açısından, Türkiye'de yaşanan sürecin bir görüntüsel göstergesi konumundadır. 59