Kongruenz im Deutschen und im Türkischen

Abstract

ÖZET Bu çalışmada Almanca ve Türkçe'deki cümle öğeleri arasındaki uyum ilişkisi incelenmektedir. Bu ilişkinin ortaya çıkmasını sağlayan öğeler, cümledeki görevlerine göre sözdizimi ve anlambilim açısından irdelenmektedir. Bu arada cümlenin temel öğelerinden olan, ve pek çok değişik biçimde ortaya çıkabilen özne kavramı üzerinde özellikle durulmaktadır. Bu çalışma her iki dildeki ortak uyum kategorilerine göre bölümlendirildi. Kişi ve sayı kademesinde her iki dilde ortaya çıkan özel durumlar üzerinde duruldu. Cins ve ismin halleri bakımından Almanca 'da uyum ilişkileri incelendi. Kişi bakımından Almanca'da cümlenin temel öğeleri olan Özne ile yüklem arasında uyum aranır. Ancak özne görevinde değişik bağlaçlarla bağlanmış kişiler söz konusu ise, çekimli fiil ya tek bir çoğul özneyle uygunluk gösterir, ya da sonuncu özneye yönelir. Kişide uyum kendisini, temel cümledeki şahıs zamiri ile bağlantısı olan ilgi cümlelerinde de gösterir. İlgi cümleciğinde şahıs zamirinin tekrar edilip edilmemesine göre, yüklemin kullanımında özel durumlar ortaya çıkar. Türkçe'de kişi tek başına cümlenin öznesi ise, kesin bir uyum kuralı söz kopuşudur. Belirli durumlarda birden fazla kişinin özne olarak bağlaçlarla bağlandığını görmekteyiz, öznelerin bağlanmasını sağlayan bağlacın türü fiilin çekim şeklini etkiler.11 Sayı kademesinde uyumda Almanca 'da özel durumlar vardır. Anlamı çokluk ifade eden ancak biçim açısından tekil olan bazı kavramlar çoğul bir isimle cümlenin öznesi olabilirler. Bu bağlamda fiilin hem tekil hem de çoğul biçimleri kullanılabilir. (Bu durum ayrıca yüzdelik isimlerle tamlama şeklinde geçerlidir ). Sayı bakımından değişik türdeki bağlaçlarla bağlanmış özneler de özellikler gösterirler. Bu ilişki içinde bulunan özneler, kullanıldıkları bağlacın türüne veya anlamına göre, ya çoğul fiille kullanılırlar ya da en son kullanılan özne fiille sayı açısından uyum içine girer. Görevdeş öğeleri başlayan bağlaçlarda fiilin çoğul şekli kullanılırken, diğer bazı bağlaçlar da en son kullanılan özneyi geçerli kılar. Almanca 'da cins ve ismin halleri kategorilerinde de uyum ilişkisi kendini gösterir. Türkçe'de tekil olan özneler, cümlenin yüklemiyle sayı bakımından uyum içinde olurlar, özneleri çoğul olan isimler için ise Türkçe'de özel durumlar söz konusudur. Eğer şahısları ifade eden isimler çoğul özne olarak kullanılırsa, fiil genellikle çoğul takısı alır. Ancak hayvanlar, bitkiler, eşyalar cümlede çoğul özne durumundaysalar, yüklem çoğunlukla tekil şekliyle karşımıza çıkar, öznesi çoğul kullanılmasına rağmen, yüklemin tekil olması gereken durumlar vardır. Bunlar organ isimleri, fiilin mastar şeklinden üretilmiş isimlerdir.

Ill ZUSAMMENFASSUNG Es geht in dieser Arbeit urn die Kongruenzbeziehungen zwischen den Satzgliedern im Deutschen und im TCirkischen. Die Satzglieder, zwischen denen die Kongruenz besteht, sind in diesem Zusammenhang aus semantischer und syntaktischer Hinsicht zu betrachten. Besonders kann das Subjekt als ein Hauptglied des Satzes in vielerlei Formen erscheinen. Daher ist die strukturelle Rolle der worter von groBer Bedeutung. < Die Gliederung des Themas basiert sich auf den gemeinsamen Kategorien in beiden Sprachen. Die Kongruenz in der Person und im Numerus gilt sowohl für das Deutsche als auch für das Türkische, wobei die beiden Phânomene 6enus-und Kasuskongruenz für die türkische Sprache ausgeschlossen bleiben. Es gibt im Deutschen eine feste Kongruenzregel ` wenn Subjekt im Satz durch eine Person reprâsentiert wird. Schwierigkeiten und Unklarheiten kommen vor, wenn verschiedene Personen koordinativ in der Stelle des Subjekts stehen. Die Art der venwendeten Konjunktion beeinflusst die Wahl der Verbform. Die Personen, die durch die koordinierenden Konjunktionen verbunden sind, richten sich nach einem zusammenf assenden Personalpronomen. Das finite Verb stimmt mit der zunâchststehenden Person überein, wenn von einer disjunktiven Konjunktion die Rede ist. Die Wahl der Verbform im Relativsatz,der sich auf eine Person im Hauptsatz bezieht, hângt davon ab, ob die Person wiederholt wird oderIV nicht. im Türkischen besteht auch eine Kongruenzregel, wenn die Person alleine das Subjekt des Satzes ist. in bestimmten Fallen srscheinen verschiedene Personen in der Subjektstelle. Die Art der Konjunktion, die zur Verbindung verschiedener Personen dient, beeinfluBt die Verbf orm. in der Numeruskongruenz gibt es im Deutschen Sonder- fâlle, in denen Mengenbegriffe mit einem piuralischen Substantiv das Subjekt des Satzes ' bi İden. Das finite Verb kann in solchen Fallen sowohl im Singular als auch im Plural stehen. In der deutschen Sprache zeigen sich bestimmte Kongruenbeziehungen auch im Genus und Kasus. In der türkischen Sprache besteht im allgemeinen ein Kongruenzverhaltnis zwischen dem Prâdikat und dem Subjekt im Singular. Schwierigkeiten in der Numeruskongruenz in der türkischen Sprache entstehen dann, wenn das Subjekt formal im Plural steht. In der Stelle des Subjekts können Menschen, Tiere, Geger.s£ande, abstrakte Begriffe im Plural verwendet werden. Besonders die Substantive, die Körperteile bezeichnen* verlangen die Singularform des Verbs. Das gilt auch für Infinitive oder Verbalnomen in der Subjektstelle.