Hububat borsalarının gelişimi için umumi mağazacılık sistemi ve makbuz senetlerinin incelenmesi

Abstract

159 ÖZET Türkiye'de ilk kez 1891 yılında İzmir Ticaret Borsasının kurulmasıyla başlayan tarımsal ürünlere dayalı borsacılık hareketi aradan geçen yüzyılı aşkın süre içerisinde sayılan 97'ya çıkmasına rağmen fonksiyonel ve işlevsel açıdan beklenen gelişmeyi gösterememiştir. Gelişmiş ülkelerde, borsalardan gerek tarım, ticaret ve sanayi sektörleri arasında belirli bir uyumun sağlanmasında ve gerekse tarımsal ürünlerin fiyatlarının gerçekçi bir şekilde oluşmasında etkin bir şekilde yararlanılmakta ise de Türkiye'de Ticaret Borsalarının ekonomide işlevinin yetersiz olduğu gerek fiyatların oluşmasında ve gerekse tarımsal ürünlerin ticaretinde önemli bir paya sahip olmadıkları görülmektedir. Bu kapsamda, ürün borsacılığının serbest piyasa ekonomisi içinde tüm fonksiyonları ile uygulama alanı bulabilmesi için ürün borsacılığının önemli bir gereğini oluşturan tarımsal ürünlerin fiili teslim yerine kıymetli kağıtlarla alım - satımının yapılabilmesine imkan sağlayan makbuz senetleri sistemi ve üretici adına ürünü muhafaza etmek için kurulan lisanslı depoculuk sistemi (Umumi Mağazacılık) incelenmiştir. Üretici adına ürün depolayarak, talep halinde aynı kalite ve miktardaki ürünü, depolama masraflarını kestikten sonra ürün sahibine teslim eden tarımsal ürünler umumi mağazalarında aranan şartları; Umumi Mağazanın yeterli mali güce sahip olması, temizleme, kurutma, analiz etme ve tahılı sınıflandırma gibi depolanacak ürünün vasfına uygun teknik donanım ve niteliklere haiz olması, ürünü zamanla bozulmayacak ve daha farklı kalitedeki ürünle karışmayacak şekilde muhafaza etmesi, şeklinde sıralayabiliriz. Umumi Mağazaların kuruluş aşamasında ve faaliyetleri sürdürürken mali yeterliliği, teknik donanımı Devletin ilgili kurumları aracılığıyla sürekli denetlenmelidir. Ayrıca, teminat zorunluluğu, sigorta, Umumi Mağaza fonu gibi yaptırımlar Umumi Mağazanın bir banka gibi görülüp, işlemesi ve kullanıcılarda güven oluşturabilmesi için temel gerekliliklerdir.160 Ürünü temsilen düzenlenen ve ürünün depodan çıkmadan ticaretine olanak sağlayan makbuz senetleri gelişmiş ülkelerde menkul kıymet borsalarında işlem görmekte, bu kağıtlar ürünün nihai teslim aşamasına kadar yatırım ve spekülatif amaçlarla el değiştirerek piyasaya likidite ve derinlik kazandırmaktadır. Ayrıca, ürünün mülkiyet ve rehin hakkını temsil eden bu senetler aracılığıyla yurt içi ve yurt dışı piyasalardan kredi temin etme olanağına sahip olan üretici, ürününü fiyatlar yükseldiği dönemde satabilmektedir. Ülkemizde de spot ve vadeli işlem piyasalarının gelişmesi, hububat fiyatlarının serbest piyasada oluşması için bu tür fınansal enstrümanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda, 03/04/1997 tarihinde çıkarılan kanun ile borsalar ve diğer kuruluşlarca düzenlenen makbuz senedi, varant veya malı temsil eden diğer senetlerin cirosu suretiyle borsalarda alım- satımına imkan verilmiştir.. Ancak bu sistemin kurulabilmesi için öncelikle, yasal alt yapının tamamlanması, genel ekonomik çerçevenin uygun olması, güvenilir umumi mağazaların varlığı, destekleme politikalarının doğrudan fiyat belirleme yerine farklı biçimlere kaydırılarak serbest piyasada fiyat oluşumuna olanak tanıması, makbuz senetlerinin sadece temsil ettikleri ürünün nihai teslimi aşamasında vergiye tabi olmaları, ticarete konu ürün vasıflarının Dünya standartlarına uygun olarak tek bir kurumca belirlenmesi ve üretimin bu yönde desteklenmesi gerekmektedir. Umumi Mağaza kurmak maliyeti yüksek olan bir yatırımdır. Serbest girişimcilerin bu piyasayı mevcut koşullarda cazip görmeyecekleri açıktır. 1938 yılından bu yana hububat destekleme alımı ile ticareti yapan Toprak Mahsûlleri Ofisi, 4.5 milyon ton'luk depolama kapasitesi, deneyimli personeli ve teknik donanımı ile Umumi Mağazacılık ve Makbuz Senetleri sisteminin Türkiye'de kurulup genişletilmesi aşamalarında anahtar kurum niteliğindedir. Sonuç olarak, Makbuz Senetlerinin ticarete konu olarak ürün borsaların gelişmesini sağlamaları için sistemi destekleyen hukuksal düzenlemelere ihtiyaç olduğu kadar destekleme alımlarının yapısının değiştirilmesine ve ticarete konu ürün vasıflarının belirlenmesine öncelikle ihtiyaç duyulmaktadır.

161 SUMMARY The stock-exchange movements begun in Turkey, then the Ottoman Empire, in 1891 with the establishment of the Izmir Mercantile Exchange and it was based on an agricultural commodities. Although, their numbers reached 97 in the period of a hundred years, they did not show much functional development. The Mercantile Exchanges in developed countries play an important role, both in the harmony of the sectors between agriculture, trade and industry sectors, and in the determination of the accurate prices of the agricultural goods. The functions of Mercantile Exchange in our country, however, is insufficient in fixing the prices of goods, and plus they do not have a major part in the trade of agricultural goods. In this respect, in order for the Commodity Exchange reach an applicable field of interaction with all of its functions in the free market economy followings have been examined: the replacement of actual delivery of agricultural products; the requirement of Commodity Exchange Warehouse Receipt System which provides buying and selling operations with valuable papers; and, a Licensed Warehouse system which established to maintain products and services for the producer. Some of the functions of the warehouses can be listed as followed: to store goods for the producer; to return the goods back to producer upon their request; to have the required financial security; to have technical know how like cleaning, drying, analysis, and classification of agricultural goods. Keeping the goods in an environment that will not mix with other goods or will not deform or be damaged over time can also be listed among the functions of the warehouses. (During the establishment and operating stages of the warehouses, its financial security and technical equipment must be controlled by means of related institutions of state. In addition, obligations such as warranty, insurance, warehouses fund are basic requirements for perceiving and operating as a bank and providing security for its users)162 The Warehouse can issue two different receipt representing the right of property and warrant of the commodity which is left to them as deposit. In the developed countries' stock exchange these Warehouse Receipts are traded without getting the commodity out of the warehouse. The producer or the merchant who brings the commodity to the warehouse and stores it until the end of the stock period may sell the commodity at any time he wishes. The price of the goods will then be fixed freely in the market. Also, the producer with these Warehouse Receipts which represents the ownership can receive loans from international or local creditors. In our country there is a need for the development of commodity exchange. As a matter of fact, in this respect with the Law enacted on 03.04.1997, it was possible to purchase and sell the Warehouse Receipts, Warrant and any other receipt representing the commodity in the stock exchange with endorsement. However, for the construction of such a nationwide system first the legal groundwork must be completed. Additionally, the general economic framework, safety of the warehouses, the transfer of price fixing from political requirements to a free market economy, the taxation of negotiable receipts only at their final sale, the institution of the world-class standards for the agricultural goods by a single department, and the production of the goods should be channeled toward this direction. The construction of a Warehouse is a costly investment. The independent entrepreneurs will not see this market attractive enough for any kind of an investment. On the other hand, the Turkish Grain Board, since 1938 being the purchaser of agricultural goods, with its 4.5 million tons of storage capacity, experienced and technical personnel is in a key position to implement the system of `Warehouses` and the `Negotiable Papers` ( Warehouse Receipt) in the Turkish market. As a result, there are three imperatives: first, the creation of legal procedures which are to regulate the `Warehouse Receipts` second, the change of unfair price fixing policies; third, the selection of quality commodities.