Azerbaycan`ın sosyo-ekonomik coğrafi özellikleri, gelişim süreci

Abstract

VI ÖZET Çalışma alanı Kafkasya Bölgesinin güneydoğusunda 38°24- 41°54' N enlemleri ile 44o46'-50°50' E boylamları arasında yer alan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin tamamını kapsamaktadır. Jeolojik ve jeomorfolojik açıdan Azerbaycan kuzeyde Rusya, güneyde Arabistan-Afrika sert kütleleri arasında yer alan Alp Dağ KuşağYnda bulunmaktadır. Diğer taraftan, jeolojik devirler boyunca meydana gelen orojenik ve tektonik hareketler ülkenin şekillenmesinde etkili olmuştur. Bu nedenle Azerbaycan, jeolojik açıdan her jeolojik zamana ve hatta her jeolojik zamanın tüm devirlerine ait araziye ve her türlü kaya grubuna sahiptir. Bu nedenle Azerbaycan, doğal koşullar yönünden olduğu kadar zengin doğal kaynaklara da sahiptir. Kuzeydoğu ve güneybatı' da Alp Kuşağı'na ait olan Kafkas (Büyük ve Küçük Kafkaslar) sıradağları ile çevrili olan Azerbaycan arazisinin büyük bölümünü yüksek dağlık alanlar oluşturmakla birlikte, geniş ovalar da (Kura-Aras ovalan gibi) önemli yer tutar. Azerbaycan'ın sahip olduğu karmaşık yeryüzü şekilleri; iklim, toprak ve bitki örtüsünün, su kaynaklarının çeşitliliğine, bunlarla ilişkili olarak da nüfusun eşitsiz dağılmasına yol açmıştır. Azerbaycan arazisinin % 18 'i okyanus seviyesinin altında, % 8 Fi okyanus seviyesi ile 3000 m arasında ve yalnızca % Fini 3000 m'den daha yüksekte kalan alanlardan oluşmaktadır. İklim şartlarına bakıldığında, ülke esas itibariyle subtropikal makroklima kuşağında yer alır. Bununla birlikte, Azerbaycan'da dünya için belirlenen 11 iklim tipinden 9 iklim tipi hüküm sürmektedir. Örneğin; geniş Kura-Aras ovalan sıcak ve kurak, Lenkeran-Astara, Şeki-Zagatala bölgeleri nemli, yüksek dağ kuşaklan tundra iklimine sahiptir. Azerbaycan'ın yeraltı ve yerüstü su rezervi ise, coğrafi konumuna, yeryüzü şekillerine ve iklim özelliklerine bağlı olarak, sınırlı ve eşitsiz dağılış gösterir. Dağlık bölgede akarsu drenaj ağı sık, ovalarda ise seyrektir. Kafkasya'nın en uzun akarsuyu olan Kura, Azerbaycan arazisinde kuzeybatıdan güneydoğuya doğru akar ve Neftçala ilçesinde Hazar Denizi'ne dökülür. Kura'mn en büyük kolu olan Araş nehri, ülkenin güney sının boyunca akar ve Sabirabad ilçesinde Kura ile birleşir.vn 4200' den fazla bitki türünü bünyesinde barındıran Azerbaycan, dünyadaki tropikal ve tundra bitkilerinin dışındaki tüm bitkileri ihtiva etmektedir. Kura vadisi boyunca ve Hazar kıyı bölgesinde sıcaklık şartlarının uygun olmasından dolayı bütün yıl yeşil kalan geniş yapraklı, Büyük ve Küçük Kafkaslar bölgesinde kışın yaprağını döken nemli-ılıman, yüksek kesimlerde ise Alplerin, Sibirya' nm ve Kuzey Avrupa' nm nemli-soğuk iğne yapraklı ormanları yetişmektedir. Azerbaycan, toprak tipleri açısından da son derece zengindir. Kura-Aras ovasmda esmer bataklık çayır topraklarına, serozyom, solonçak ve alüvyal topraklara rastlanmaktadır. Büyük ve Küçük Kafkas Dağlan'mn az eğimli yamaçlarında boz- kahverengi topraklar, kestane renkli topraklar ve çernozyomlar yayılış gösterir. Orta ve yüksek dağlık kuşakta daha çok dağ-çayır ve orman topraklarına rastlanır. Son sayıma göre (27 Ocak 1999) 8 milyona ulaşan Azerbaycan nüfusunun % 52'si kentlerde, % 48'i kırsal yerleşmelerde yaşamaktadır. Ancak, ülkenin doğal koşullan ve doğal kaynaklarına göre nüfusun dağılışında önemli bölgesel farklılıklar görülmektedir. Ülke nüfusunun % 75 'i Apşeron, Kura-Aras ve Gence iktisadi bölgelerinde yerleşmiştir. Bu durum, ülkenin çok sektörlü ekonomik yapısından kaynaklanmıştır. Azerbaycan'da tarım sektörünün temelini pamuk ve üzüm yetiştiriciliği, tahıl üretimi, bağcılık, sebzecilik, meyvecilik, ipekçilik ile tütün ve çay yetiştiriciliği oluşturur. Ancak, Azerbaycan'ın eski Sovyetler Birliği ile 70 yıl süren beraberliği sırasında tarımda pamuk üretimine ve bağcılığa daha fazla önem verilmiştir. Bunun olumlu ve olumsuz sonuçlan olmuştur. Bu bitkilerin üretimi, çiftçilere büyük gelir sağlamakla birlikte, tarımın tek yanlı uzmanlaşması diğer sektörlerin gelişmesine engel olmuştur. Azerbaycan, zengin yeraltı kaynaklanna da sahiptir. Petrol, doğalgaz, alünit, demir, polimetal ve kimya sanayii hammaddesi mineraller, inşaat malzemesi maddeler, tedavi önemi olan mineral sular başlıca yeraltı zenginlik kaynaklandır. Petrol ve doğalgaz kaynaklan Apşeron' da petrol çıkarma, petrol antma, petro-kimya, petrol makineleri, elektro-enerji ve inşaat malzemesi imalatı gibi çeşitli sanayi kollarının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.vm Diğer taraftan, Azerbaycan'ın çok sektörlü sanayi faaliyetleri, iktisadi bölgelere oldukça eşitsiz bir şekilde dağılmıştır. Sanayi faaliyetlerinde Apşeron bölgesi başta gelir ve toplam sanayi üretiminin % 60' mı verir. Ülkedeki başlıca sanayi merkezleri; Baku, Gence, Sumgayıt, Mingeçevir ve Eli Bayramlı kentleridir. Gelişmiş bir ulaşım ağma sahip olan Azerbaycan'da, 2.200 km. uzunluğunda demiryolu, 25.020 km. uzunluğunda da karayolu ağı bulunmaktadır. Ayrıca ülkede deniz ve havayolu ulaşımı da oldukça gelişmiştir. Bahsedilen ulaşım sistemleri ile yılda yaklaşık 50 milyon ton/km' den çok yük taşınması gerçekleştirilmektedir. 1990'lı yılların başında bağımsızlığını kazandıktan sonra dünyaya kapılarını açan Azerbaycan iç ve dış ticaret ilişkilerini de yoğunlaştırmıştır. Şöyle ki, 1998 yılında Azerbaycan dünyanın 103 ülkesi ile ticaret ilişkilerinde bulunmuştur. En fazla ticari ilişkide bulunduğu ülkeler ise, Türkiye, Rusya, Gürcistan, Ukrayna, Birleşik Krallık (İngiltere) ve Almanya'dır.

K SOCIO-ECONOMIC GEOGRAPHY PROPERTIES AND DEVELOPMENT PROCESS OF AZERBAIJAN ABSTRACT Research area, which is loceted in south eastern part of the Caucasian Region, lies between 38° 24' -41°54' latitudes and 44°46,-50050' longutudies is cover the central of the Azerbaijan Republic. In the respect of Geologic and Geomorphologic aspect Azerbaijan extends between Arabic- Afican and Rusian plates which is located in the Alpin orojenic system. On the other hand, the orojenic and tectonic movements which occured withim Geological era had mostly affected the main landforms of Azerbaijan. Therefore, there are all geological periods and era in reseach area, and Azerbaijan have various natural condutions and also natural resources. Azerbaijan has high mountainous areas like Caucasian mountain range in the southvest and northeast at the same time the large plains (like Kura-Aras) covering most parts of the areas. Various morphological properties climate, vegetation, soil etc. appear and irregular population disturbuty. The 18 % of Azerbaijan is lower than sea level, and 81 % between sea level and elevations of 3000 m. and only 1 % area higher than 3000 m. In the respect of climatic condutions, Azerbaijan includes the subtropical macroclimatic zone. Horewer 9 of 1 1 climatic types which prewail in the word exist in Azerbaijan, for example. Large Kura-Aras plains are hot and dry, and than Lenkeran- Astara, Şeki-Zagatala regions are humid and high mountain ranges have severe cold climatic condutions. The underground and surface water reservoir of Azerbaijan changes according to topigraphy and climatic pericularities. While the drainage network density is higher in the mountainous areas than the plains. Kura river which in the longest river of Caucasia, flows into Hazar sea. Aras river which is the longest tistubutary of Kura flows along the southern border of the country and connects with Kura near the Sabirabad town.X Azerbaijan contains more than 4200 species belongig to different floristic species tropical and tundra vegetations. Along the Kura valley and coastal regions of Caspian Sea evergreen forest grows because of optimum temparatures conditions. This condition maintains suitable for the growth at different species in the lower belt of the mountains deciduous humid-temperature forest grows, Alpines, Siberia and Northern Europea's humid-colder conifer forest appears is upper parts of Caucas mountains. Azerbaijan contains many soil types including bog-meadow soil, chernozem alluvial and solonchak soils. Brown, chesnut and chernozem soils are wiedespreud in slightly or undulading slopes of the caucasis mountain. The soil rich in organic material are common. According to last census (27 January 1999) of Azerbaijan's population is 8 millions, that is lives 52 % in the cities, 48 % in the rural settlement. Population density varies according to natural environment and natural resourches of the country. 75 % of the population lives in the Apşeron peninsula, Kura-Aras condor, Gence economic region. This stuation is ralated to the economic structure and fertility of the lands. Main agricultural production of Azerbaijan are of cotton, grape, fruit, vegetable, silkwormc tobacco and tea. During the period of old Soviet siystem agricultural activities have depended on cotton and grape production. This production has led to the monopol culturation, and has obsructed the developing of the other sector. Azerbaijan has rich natural resorcues containing oil, natural gaz, boxite, iron ore, various minerals, contraction materials, mineral water and hot springs. Main industrial region has been established in the Apşeron peninsula. Here petroleum rafinary plants, macinery, electro macinery, contructional material production factory are found. The distribution of industrial activities have been set up according resources, mineral reserves and population distribution, transportation and marketting activities. The 60 % industrial plants are found in the Apşeron peninsula. Main indistrual centers are established Baku, Gence, Sumgayıt, Mingeçevir and Eli Bayramlı.XI Azerbaijan has well-developed transportation facilities Total lengt of railway is 2200 km. highway is 25020 km. But airway and marine line have not been developed. The load carriying capacitiy is abaut 50 million ton/km. Trading activities has began to during after 1991 giving up of Soviet central economic regime. Export and import activities is increasing after the indepence of the countries. Azerbaijan set up foreing trade activities cover more than 100 countries all over the World. Main trade partners are Turkey, Russia Federation, Georgia, Ukrania, United Kingdom and Germany.