111 nolu Kerkük Mufassal Tahrir defterine göre XVI. yüzyılda Kerkük

Abstract

197 ÖZET 111 No' lu Kerkük Mufassal Tahrir defterinin ne zaman tutulduğu tam olarak kaydedilmemişse de defterin başındaki tuğrada 16. yy'da Il.selim Dönemi ait olduğunu, ya babası Kanuni devrinde yazıma başlanıp Sultan selim döneminde bitirildiği ya da II.Selim döneminde sayıma başlandığı ve defterinde o zaman yazıma tabi tutulduğu tahmin edilmektedir. 15 ve 16. YY'larda Osmanlı Devleti bünyesinde bulunan Kerkük askeri, idari ve mali amaçlarla nüfus, arazi ve gelir tespitine tabi tutulmuş ve bu amaçla bahsi geçen 111 no'lu Tahrir defteri yazılmıştır. Ortadoğu da önemli bir bölgede yer alan Kerkük tarihinin her döneminde büyük medeniyetlerin doğup yayıldığı çeşitli milletlerin ve devletlerin yaşadığı bir coğrafya olmuştur. Türk tarihinde önemli bir yer tutan Kerkük'e Abbasiler döneminden başlayarak Türkmen oymakları yerleşmeye başlamıştır. Büyük Selçuklu devleti döneminde artık bölge tamamen Türk kültürünün nüfuz sahasına dahil olmuştur. Selçuklulardan sonra Türklerin hakimiyeti devam etmiş sırasıyla Timur, Akkoyunlu ve Karakoyunlu gibi Türk devletleri bölgeyi hakimiyetlerinde bulundurmuşlardır. Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı hakimiyetine giren Kerkük'te Türk, Arap ve Kürt gibi Müslüman halkların yanı sıra Hıristiyan, Süryani, keldani ve Musevi gibi başka dinin mensupları da bulunmaktaydı. Onlar sayıca az olmalarına rağmen Osmanlının adalet anlayışı çerçevesinde himaye edilmişler, kendilerine dini serbestlik tanınmış kendileri de bu muameleler karşısında zaman zaman devlete bağlılıklarını çeşitli yollarla göstermişlerdir. Kerkük çeşitli devrelerde Osmanlının hakimiyetinden kısa sürelide olsa düşse de Bağdat, Musul ve Şehruzur eyaletlerinin merkezi konumundaydı.198 XVI. YY'da Kerkük ve çevresinde tarım ve hayvancılıkla ilgili faaliyetler iktisadi hayatın esas unsurunu teşkil etmektedir. Tarım ürünlerinin büyük bir kısmı arpa, buğday, darı, pamuk kozası, susam, soğan, sebze, bakla, hallaç, keten, kuş yemi, mercimek ve bağ-bostan ürünleri tarımda temel üretim maddeleridir. 5 3 köyde üretilen bu tarım ürünlerinde tüm köylerde arpa ve buğdayın ortak üretim olarak öne çıktığı görülmektedir. Üretimin ikinci ve üçüncü sırasını diğer ürünler almaktadır. XVI. yy'a ait olan bu defterde Kerkük'ün merkez dahil 53 köyü ve 1 13 mezrası olduğu görülmektedir. Kerkük sancağı Fırat ve Dicle nehirleri arasında tarihte Mezopotamya olarak adlandırılan verimli tarım araziler üzeride olduğu için bu bölgede tarım böylesine gelişmiş ve üst düzeydedir. Köklü bir Türk bölgesi olan Kerkük'te yaşayan Türk boylan arasında Bayatlar öne çıkmaktadır. Bölge, Bağdat, Basra, Musul ve Şehrizur vilayetlerine ayrılarak idare ediliyordu. Bağdat valisi vezir rütbesine eşit bütün Irak'ı kapsıyor ve bir yere ayrıldığında Musul beyi vekalet ediyordu. Şehruzur ve Musul Beylerbeyi'nin merkezi Kerkük idi. Şehrizur beylerbeyinin Kerkük'te oturması gerekiyordu. Toplam olarak Kerkük'te 3044 hane, 342 mücerret(bekar), 139 gayri Müslim hanesi, 43 bekar hanesi mevcut olup bu yörede küçük ve büyük baş hayvan vergileri toplamı 1 1228 akçe, binek hayvanı 2646 akçe, otlak ve yaylak vergileri 39523 akçe, dokumacılıktan 1322, hallaçtan 325 akçe, terziden 75, boyahanelerden 12800 ve zembul'den de 475 akçe vergi toplandığını müşahede etmekteyiz. 111 no'lu mufassal Kerkük defterlerinin başında II.Selim tuğrasının bulunması hasebiyle bizde tezimizde Il.Selim'e de yer verdik. II.Selim 28 Mayıs 1524'te doğmuş Kütahya sancak beyi iken babası Kanuninin Zigetvar muhasarası sırasında 1566 yılında vefatı nedeni ile 42 yaşında tahta çıkmış ve 8199 yıl süren saltanatı boyunca önemli bir varlık gösterememiş veziri ve damadı olan Sokollu Mehmet Paşanın dirayeti ve tecrübesi sayesinde hükümeti ayakta tutmuştur. Döneminde Osmanlı devleti İnebahtı faciasını yaşamıştır. Döneminde varlık ve dirayet gösteremeyen padişah 1574'te vefat etmiştir.

200 SUMMARY Although the registration date of Mufassal register is not clear, it is predicted from the tughra (Signature of Sultan) that either it was registered during the era of Sultan Selim the 2nd or the registration process started during the era of his father Süleyman the Magnificent but completed in the era of Sultan Selim the 2nd. In the 15th and 16th Centuries, for military, financial and populate purposes, Kerkük, which was under Ottoman sovereignty at that time, was registered in Tahrir Defters. Kerkük, which take place at one of the most important geography in Middle East, has always been the settlement area of various civilizations and states. Starting from Abbasids Era, the Turkmen tribes settled in the region of Kerkük that take very important place in Turkish history. However, the Turkish culture completely dominated to the region during the Great Seljuk era. After the Seljuks the region was dominated by certain Turkish states such as Akkoyunlu and Karakoyunlus. In addition to the Islamic peoples like Arabs, Turks and Kurds, there were certain non-Muslim tribes such as Christians, Suryanies and Jewish, when the Ottoman Sultan Yavuz occupied the region. Beliefs of the minorities were guarantied and they protected by the Ottomans according to traditional sense of tolerance of Turks. Whilst, the minorities showed their trusts to the Empire in different times and shapes. Kerkük was the center of Baghdad, Musul and *ehrizur States, even though there were some changes in the flow of time. Agriculture and cattle dealing were the main sources of the economic life in Kerkük in the 16 Century. The agricultural products were mainly grains such as wheat, barley, cotton, sesame and so on. Wheat and barley are the main agricultural products that produced in 53 villages at that time. The other grain201 kinds fallow the mentioned two main products. In the Mufassal, it is seen that there were 53 villages and 113 small villages (Mezras) including Kerkük in 16th Century. Agriculture was at the first plan in Kerkük District (Sancak) that take place in the fertilize area that is known as Mesopotamia in history. The Bayats are the main Turkish tribe that lived in the area in the region at the above-given century. The region had an administrative structure consisted of Baghdad, Basra, Musul and Sherizul States. Governor (vali) of Baghdad, who was dominating whole Iraq, had an equal level with Vezir (Ottoman Minister). However, when the Vali was out of the region, Beg of Musul became his deputy. Center of Shehrizur and Musul was Kerkük Beylerbeyi. It was necessary for Shehruzur Beylerbeyi to live in Kerkük. In the Kerkük region; the total amount of the tax revenues, which were received from different sectors, were about 65.000 Akches (Ottoman Many). Sultan Selim the 2nd has also taken place in this thesis, because his signature (Tughra) is stamped on the Mufassal Kerkük No 111. Sultan Selim the 2nd, who was born on 28 May 1524, came to power in 1566 when his father Süleyman the Magnificent died during the Zigetvar War. Although, he was not so successful during his eight years taking era, owing to Sokollu Mehmet Pasha's charisma and experience, the Empire survived without no serious problem both in domestic and foreign relations.