Urmiye ağızları

Abstract

Urmiye Ağızları adlı bu çalışmada, Urmiye bölgesindeki Türk ağızlarının ses ve şekil bilgisi açısından incelenmesi hedeflenmiştir. Urmiye bölgesinden derlenen dil malzemesinden hareketle ortaya konulan çalışma, art ve eş zamanlı bir dil incelemesidir. Urmiye ağızları, aynı zamanda Azeri sahasındaki Türk ağızlarıyla karşılaştırılmıştır.Urmiye ağızları, ses ve şekil özellikleri açısından bazı arkaik yapıları devam ettirmektedir. Urmiye ağızlarında bu suretle kimi kelimelerde asli uzun ünlüler korunmaktadır. Orhun Abideleri'nde dikkat çeken Ötüken Yış, Türk bodun gibi tamlanan unsurunun iyelik eki almadığı tamlama tipleri, Urmiye ağızlarında oldukça yaygındır.Urmiye ağızlarında alınma kelimeler genellikle incelme yönünde değişerek kalınlık-incelik uyumuna uymuştur. Kalınlık-incelik uyumunun bozulması büyük oranda eklerdeki ğ ve x ünsüzlerinin yanında meydana gelen ünlü kalınlaşmasından kaynaklanmıştır. Ünlü-ünsüz uyumsuzluğu daha çok alınma kelimelerde ? ünsüzünün yanında ince ünlülerin kullanılmasıyla ortaya çıkmıştır. Ünsüzle biten kelimelerin i- fiiliyle birleşmesi esnasında i- fiilinden sonra y ünsüzü türemiştir.Urmiye ağızlarında ñ sesindeki değişmelerin bilhassa ñ > y yönünde gerçekleşmesi kayda değer bir önem arz etmektedir. Özellikle teklik ikinci şahıs iyelik eki almış isimler, belirtme ve yönelme hâlinde kullanıldıkları zaman ñ > y değişmesi karakteristiktir.Dönüşlülük zamiri niteliğinde oldukça canlı bir kullanıma sahip olan bile, Urmiye ağızlarının önemli bir özelliği olarak görülmektedir.Urmiye ağızlarında çokluk birinci şahısta emir fonksiyonuyla ?yalnızca birden fazla kimseye? seslenirken kullanılan -ağın, -eğin şekilleri göze çarpar.Urmiye ağızlarında zamir kökenli teklik ikinci şahıs ekleri farklı şekillerde ortaya çıkmıştır. Genellikle -san, -sen şekillerinde görülmekle birlikte, kimi örneklerde Merengeli ve Balanuş köylerinde -an, -än, -en; Balanuş, Yekan Çongaralı ve Baranduz köylerinde -ay, -ey; Per, Merengeli ve Balanuş köylerinde -ayn, -eyn şekillerinde tespit edilmiştir.Anahtar Kelimeler: Urmiye, ağız, Azerbaycan Türk ağızları, Urmiye Türk ağızları.

In this study called Urmiye Ağızları, it has been aimed to examine the Turkish dialects in Urmiye region in terms of phonology and morphology. The study which was prepared from the language material compiled from Urmiye region is a diachronic and synchronic language analysis. Urmiye dialects have been also compared with Turkish dialects in Azeri field.Urmiye dialects have been maintaining the some archaic structures in terms of phonology and morphology. Thus, original long vowels in some words are protected in Urmiye dialects. Determinatives in which determined element such as Ötüken Yış, Türk bodun drawing attention in Orkhun Inscriptions don?t take possessive suffix, used commonly in Urmiye dialects.In Urmiye dialects loan words were usually subjected to palatal harmony by changing on palatalisation direction. The deformation of palatal harmony arose widely from vowel velarisation that occurred near ğ and x consonants in the suffixes. Vowel-consonant discordance emerged largely from the usage of thin vowels near ? consonant but it is usually in loan words. When the words that have a consonant ending combine with verb of i-, y consonant is derived after verb of i-.That the changes in ñ sound take place toward ñ > y in Urmiye dialects are significantly important. Especially, when the nouns with the possessive suffix of second person are used in case of dative and accusative, ñ > y change is characteristic.bile which has an active usage in terms of reflexive pronoun is one of the important characteristics of Urmiye dialects.In Urmiye dialects, -ağın, -eğin types used when calling ?only multiple persons? with imperative of first person plural draw the attention.In Urmiye dialects, suffixes of singular second person with pronoun origin occurred in different types. Generally, it appears with -san, -sen forms, but in some examples it was determined with -an, -än, -en in Merengeli and Balanuş villages; -ay, -ey in Balanuş, Yekan Çongaralı and Baranduz villages; -ayn, -eyn in Per, Merengeli and Balanuş villages.Keywords: Urmiye, dialect, Azerbaijan Turkish dialects, Urmiye Turkish dialects.