Mekan organizasyonu bilimlerinde bilgikuramsal açınımlar kuramsal bir irdeleme bağlamında tarihi kent merkezlerinde küçük ölçekli üretimin yapısı ve değişim süreçleri İzmir örneği (2 cilt)

Abstract

ÖZET 1950'lerden sonra ve 1960'lı yılların sonlarında toplum bilimler genelinde, mekan organizasyonu bilimleri özelinde ve özellikle kentsel ekoloji disiplininde bazı sorunlar dile getirilmeye, ortaya konmaya, eleştirilmeye ve değerlendirilmeye başlamıştır. Söz konusu eleştiriler ve yeniden değerlendirmeler hala devam etmektedir. Yeni yöntemlere, kuramlara, kavramlara, tekniklere yönelik yaklaşımlar bulunmakla birlikte genelde aynı yetersizlikler, çelişki ve bunalımlar süreklilik göstermektedir. Bu problemler ve bunalımlar mekan organizasyonu bilimleri ile yakın ilişkileri bulunan doğa bilimleri ve matematik bilimleri için de söz konusudur. Eldeki araştırma genel sorun alanları ve bunalımlar içinden birbirleri ile ilişkili farklı sorun grupları üzerinde odaklanmaktadır. Araştırma boyunca farklı odaklanmaların değişik çözümleme düzeyleri bulun maktadır. Araştırmanın birinci bölümü ağırlıklı olarak mekan organizasyonu bilimlerine yönelik sorunlar üzerinde odaklanmaktadır. Söz konusu sorunlar, birbirinden ayrılamayan, farklı ve soyut bilim sel bütünlükler olmayan, aksine birbirleri ile yoğun ilişki içinde bulunan aynı bütünlüğün kopmaz öğelerini oluşturan bilgikuramsal, yöntemsel, kuramsal ve kavramsal düzeylerde ele alınmaktadır. Bu bölümde yalnızca bilimsel etkinliklerin birbirleri ile bağlantılı düzeyleri arasındaki ilişkiler değil, aynı zamanda farklı ana bilim dalları arasındaki karşılıklı etkileşimler de ele alınmakta ve mekan organizasyonu bilimlerine yönelik irdelemeler söz konusu makro düzlemi oluşturan ilişkiler içinde değerlendirilmektedir. Araşatırma içinde yukarıda belirtilen düzeylerle ilişkili çözümleme ve irdelemeler kavramsal düzeyde başlamaktadır. Bilimsel-kuramsal çalışmaların temel araçları olan kavramlar bilimsel mutlak oluşumlar değildir. A. Einstein'in da (1969) belirttiği gibi `....bilimsel ilgi sürekliliği içinde, temel kavramlar tarafından bilincinde olmadan yönetilmemek için, tekrar tekrar onları irdeleme ve eleştirme uğraşı içinde bulunulmalıdır. Bu tür bir gereklilik, özellikle düşüncenin gelişimi ile ilişkili olarak, geleneksel temel kavramların yerleşik kullanım biçimleri bizi çözümlenmesi güç paradoxlara yönlendirdiği durumlarda daha açık bir biçimde ortaya çıkmaktadır.` İlk ve temel araştırma bağlamı ile ilişkili olarak yapılan irdeleme, MEKAN ORGANİZASYONU BİLİMLERİ biçiminde ortaya konan anlatımın en önemli terimi olan MEKAN kavramı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Kavramla ilişkili en önemli sorular şöyle sıralanabilir: `mekan terimi yalnızca bir kavramsal içeriğe mi sahiptireğer değilse neden farklı kavramsal içerikler bu lunmaktadırbu kavramsal içerekler tarihsel olarak hangi ilişkiler içinde evrim- leşmiştirdeğişik kavramsal içeriklerin farklı yöntemler, kavramsal ve bilgikuramsal bütünlüklerle ilişkileri nelerdir`? Bilimsel araştırmacıların, kavramları, ilişkin oldukları ku ramsal çerçeveler içinde kullanımları gerekmektedir. Bununla birlikte kuramların ve kavram ların içinde yer aldıkları bilgikuramsal bütünlükler arasındaki ayrımın yapılması canalıcı önem taşımaktadır. Kavramların ve kavramsal içeriklerin uygun bir biçimde kullanımlarına yönelik değerlendirmeler, ancak kavramların içinde biçimlendirilip yer aldıkları kuramsal-bilgikuramsal bütünlerle olan ilişkileri belirlendikten sonra yapılabilir. Farklı bilgikuramsal bütünlerin daha doğru ve açık bir biçimde anlaşılabilmeleri için tarihsel-toplumsal bağlam içinde değerlendirilmeleri gerekmektedir. Çalışmada ortaya konan değerlendirme ve yaklaşım biçimi, toplum bilimlerin bir alt grubu olarak ele alınan mekan organizasoyunu bilimlerinde belli bir süredir devam ede gelen sorunların, çelişkilerin ve bunalımların anlaşılması ve belirlenmesinde yardımcı olmuştur. Ana bilim grupları arasındaki en belirleyici ilişki ve karşılıklı etkileşim düzeyi de bilgikuramsal düzlemde gerçekleşmektedir. Mekan organizasyonu bilimlerinde mekan boyutları genellikle toplumsal ve ekonomik mekan boy utlarından soyutlanarak ele ahmaktadır. Gerçekte mekanın fiziksel ve toplumal-ekonomik boyut ları birbirinden ayrıştırılmayan boyutlardır, bundan ötürü de birlikte ele alınmalı ve çözüm lenmelidir. Mekanın çok boyutluluğunu yalnızca kavramsal düzeyde kabul etmek doğru ve yeter-XI li değildir. Kavramsal düzeyde sürdürülen tercih, kuram, yöntem ve bilgikuramsal düzlemlere yönelik tercihlerle bûtûnleştirilip birleştirilmelidir. Eldeki araştırmalarda mekan organizasyonu bilimlerine yönelik makro ve mikro düzeylerde gerçekleştirilen çözümlemeler sonucunda bilimsel tercihlerin en önemli olanları ortaya konmuş, bu sentezle ilişkili olarak söz konusu bilimler gru buna yönelik yeni bilimsel açınımlar geliştirilmiştir. Birinci bölümde ortaya konan sentezle ilişkili olarak çalışmanın, bilgikuramı, yöntem, kuram ve kavramsal yaklaşımlarına koşut bir biçimde ele alınan somut araştırma konusu, ` kendine özgü bir sanayileşme sürece içinde bulunan üçüncü Dünya ülkelerinde, tarihi kent merkezi ve geçiş alanlarında yer alan küçük ölçekli üretimin temel özellikleri, yapısı ve değişim süreçleri` dir. Konu Türkiye özelinde ve İzmir kenti örneğinde ele alınmaktadır. Açıklamada belirtildiği gibi araştırmanın ikinci odak noktası toplumsal bir olgunun, ( ne yalnızca fiziksel mekan boyutlarının ve toplumsal ekonomik boyutların ayrı ayrı soyutlanmış bir biçimde ele alınması, ne de bilimsel açıdan bazı yapay toplumsal- ekonomik boyutların, fiziksel mekan boyutları ile birlikte alınması değil), MEKANSAL bir bütünlük içinde çözümtenmesidir. Üretim ilişkileri toplumsal yapılanmaların-toplumsal oluşumların temel belirleyicileridir. Kentsel /metropoliten alan içinde sanayinin yer seçimi kentsel fiziksel yapılanmanın en önemli belirleyi cisi olarak ele alınmaktadır. Genelde üretim etkinliklerine, özelde de üretim etkinliklerinin me kansal bütünlüğüne yönelik gerekli bilimsel ilgi hala yetersiz bulunmaktadır, özellikle tarihi kent merkezleri ve geçiş alanları içinde yer alan dinamik etkinlik, küçük ölçekli üretim, bir çok di siplin içinde henüz yeterince çözümlenmemiş araştırma alanlarından birini oluşturmaktadır. Araştırmanın ikinci bölümünde, üç alt kısımda sanayide küçük ölçekli üretim olgusu ile ilişkili kuramsal yaklaşımlar ve konuya yönelik daha önce gerçektirilmiş olan araştırmalar irdelen mektedir. Kuramsal ilk kısım, sanayide küçük ölçekli üretimin ve kentsel, bölgesel, ülkesel ölçeklerde sınai üretimin fiziksel mekan boyutları ile ilişkili kuramlara ilişkindir. Üçüncü Dünya ülkelerinde yer alan toplumsal ve ekonomik ilişkilere, genelde sınai, özelde de küçük ölçekli üretimin toplumsal-ekonomik-siyasal vb. mekan boyutlarına yönelik kuramlar ikinci bölümün üçüncü kısmında ele alınmıştır. Bu bölümde ele alınan ve eleştirilen kuramlar sarasıyla Modern leşme Kuramları, Bağımlılık Kuramları, Üretim Tarzlarının Eklemlenmesi Kuramı ve Toplumsal Ekonomi Kuramıdır. İkinci bölümün birinci kısmında konuya yönelik çalışmaların değerlendirilmesi yapılmaktadır. Araştırma boyunca kavramsal, kuramsal, yöntemsel ve özellikle bilgikuramsal düzeylerde yapılan eleştiri ve değerlendirmeler araştırmanın birinci bölümünde gerçekleştirilen değerlendirme ve sentezle ilişkilendirilerek sürdürülmüştür. Üçüncü ve beşiricl bölümler, araştırmada uygulanan genel yaklaşım, yöntem ve bilgikuramsal yaklaşımın tamamlayıcı bölümleridir. Beşinci bölüm kuramsal çözümlemeyle bütünleşen (amprik) temeli oluşturan, görgül çözümlemeleri kapsamaktadır. Dördüncü bölümaraştırmanın ilk üç bölümüne yönelik değerlendirmelerin yapıldığı ve varsayımlar (hipotezler) zincirinin ortaya konduğu bölümdür. Altıncı bölümde araştırmanın genel sonuçları verilmekte ve değerlen dirmeleri yapılmaktadır.

XII SUMMARY After the 1950'ies and by the late 1960'ies some problems started to be stated, put forward, critisized and evaluated within different perspectives at the general platform of social scien ces, specially in sciences of spatial organization, and specifically in urban ecology. These cri tiques and reevaluations are still continuing. There are new approaches towards new methods, theories, concepts, technlgues, but the same insufficiency, conflicts and crisis in general do still continue. These problems and crisis are also valid for natural and mathemetical sciences which have close relations with sciences of spatial organisation. Within these general problems and crisis the research has different focuses on different problem groups that are in close in terrelation. Throughout the research tehese focuses have different levels of analysis. The first part of the research focuses mainly on the problems related to the sciences of spatial organization. The problems are handled at the epistemological, methodological, theoretical and conceptual levels which can not be separated from each other; which are not different and ab solute scientific totalities, but which have close interrelations and are unseparable parts of the same unity or totality. In this part not only the interrelated levels of scientific activity but also the interrelations among different main branches of sciences are considered and sciences of spatial organization are evaluated within the relations constructing this macro platform. In the research the stating point to these levels of analysis and evaluations begins with the con ceptual level. Concepts are tools of scientific-theoretical observations and they are not abso lute scientific formations. As A. Einstein (1969) puts forward, `.... in the interest of science it is necessary over and over again to engage in the critique of these fundemental concepts, in order that we may not unconsciously be ruled by them. This becomes evident especially in those situations involving development of ideas in which the consistent use of the traditional funde mental concepts leads us to paradoxes difficult to resolve`. Related with the first and main context of the research the evaluation is centered on the con cept of SPACE being the most important and turning point term of the expression put forward as THE SCIENCES OF SPATIAL ORGANIZATION. The main questions formulated about the concept can be listed as : `does the term space have only one conceptual meaning... if not, why there are different conseptual meanings...how and in which relations they are evolved historically....how they are related wiht theoretical, methodological and epistemological totalities? Even though the scientific inquirers must use the concepts within the theoretical totalities that they belong to; it is very crucial to differentiate between different epistemological totalities, in which the theories and the concepts are placed in. We can evaluate the apprapriote use of concepts and their conceptual meaning only if we can specify their relation with the theorertical- epistemological totalities which they are formed and placed in. For clear and appropriate un derstanding of different epistemological apparoaches they must be related with historical-social contexts. In the research the introduced way of evaluation and approach helped to see and formulate clearly the promlems, the contradictions and the crises continuing within the sciences of spa tial organization which are being considered as a subset of social sciences. The most influential interrelations between the main groups of sciences are being realized at the epistemological platform. In sciences of spatial organization the physical dimensions of space are usually separated from the social-economical etc. dimensions of space. In fact the physical and socio-economical di mensions of space are unseparable, so they must be held and analyed together. It is not ade quate or sufficient to accept the multidimensiality of space only at the conceptual level. The choise at the conceptual level must be integrated and unified with the choises at the theoretical, methodological and epistemological levels. In the research, as the consequences of macro and micro analytical evaluation of the sciencesxiii of spatial organization, the main areas of scientific choices are put forward, and related with with this synthesis some new scientific perspectives are developed. In accordance with the synthesis put forward in the first part of the study, parallel to the epis- temological, methodological, theoretical and conceptual approach the concrete subject of the research is ` the characteristics, structure and differentiation processes of small scale produc tion located in historacal part of central business districts and their transitional zones in the Third World social formations undergoing a specific form of industrialization `. The specific case study area is Turkey- Izmir. As it is stated the second focus of the research is to analyze a social phenomenon in its special totalyty ( not only physical spatial dimensions or socio- eco nomic dimensions, separated from each other; neither using some pseudo-scientific social or economic dimensions with physical dimensions). The relations of production are the main determinants of social structures-social formantions. Industrial location within the urban/ metropoliten areas has been noted as the key element in de termining overall urban physical structure. The sufficient analytical attension paid to produc tion in general and production in its spatial totality in special, is still lacking. In specific, small scale industrial production, a dynamic activity in historical parts of central business districts and their transitional zones are one of the unsolved research areas for many disciplines. In the second part of the research, through the three sections, evalution of theories and pre vious studies related with industrial small scale production is made. The first theoretical sec tion deals with the theoretical approaches related to physical spatial dimensions of small scale industrial production, or in general industrial production at urban, regional and national scales. The theories related with social- economical-political etc. spatial dimensions concerning the economic and social relations in the Third World socienties; the industrial production in general and small scale production in special are evaluated In the third section of the second part. The theories critisized in this section are Modernization Theories, Dependency Theories, Theories of Articulation of Modes of Production and the Theory of Social Economy. In the first section of part two the previous studies on the same subject are evaluated. Throughout the research all the theoretical critiques and evaluations, at the conceptual, theo retical, methodological and especialy epistemological levels continuously related with evalua tions and synthesis realized in the first part of the research. The third and fifth parts are the complimentary parts of the genaral approach, methodology and epistemological totality. The fifth part include the empirical base that iş unified with the theo retical analysis. The fourth part is a general evaluation of the first three parts and also in this part the chain of hypothesis's are put forward. In the sixth part conclusions are drown and the results are evaluated.