Orta Asya Türk Sanatının Anadolu`ya aktarılmasında Nahcıvan`ın rolü ve etkisi

Abstract

Tezimizde bugün Azerbaycan'a bağlı özerk cumhuriyetle yönetilen Nahcıvan'daki eserler, sanat ve mimari açıdan incelenmiştir. Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Türkmen Devletleri zamanında Anadolu'da inşa edilen Türk mimari eserlerinin, Orta Asya bağlantısını tespit edebilmek için, Anayurt ve ilk Müslüman Türk Devletlerinin kurulduğu coğrafyadaki eserler ile buradan Anadolu'ya geçiş bölgesi olan Azerbaycan'da bu özellikle Nahcıvan'da yapılmış olan mimari eserlerin, plan, malzeme ve süsleme yönünden incelenmesi gerekmektdir. Bu doğrultuda çalışmamızda özellikle Nahcıvan'da Ortaçağdan bu güne kadar ayakta kalabilmiş kümbetler camiler, külliyeler, imamzade ve hangâhlar incelenmiştir. Bu eserlerin, Orta Asya'daki mimari eserlerle üslup ve karakter bağı kurulmaya çalışılıp, haleflerine tesirleri tespit edilmeye çalışılmıştır.Buna göre Mümine Hatun Kümbetindeki, bugün mevcut olmayan çifte minareli portalin, Karahanlılar devrinde Talas'ta yapılan Ayşe Bibi Kümbeti'nin, Nahcıvan üzerinden Anadolu'ya geçtiği görülmektedir. Nahcıvan ekolünün devamı olan Berde Kümbeti'nin plan yönünden, Orta Asya'daki Radkan Kümbeti'nde; süslemeleri ve üslubuyla Anadolu'da Sivas'ta bulunan Güdük Minarede ve Sırçalı Kümbette görülmektedir. Onikigen planlı Gülistan Kümbetinde uygulanan taş malzeme ve süsleme, Anadolu'daki Kayseri'de bulunan Döner Kümbet'te açığa çıkmaktadır. Karabağlar Külliyesinde yer alan kümbetteki yivlerin, Türkmenistan'da Şeyla Şerefe (Şeyh Tekeş) Kümbeti'nde, eski Urvençe'den Anadolu'ya geçtiğini ve I. Alaaddin Keykubad'ın Antalya'da yaptırdığı Yivli Minare'de görmekteyiz. Çalışmamız benzer açılardan diğer örnekleri ortaya koymakta ve değerlendirme ile sonuçlanmaktadır.Anahtar Kelimeler: Nahcıvan, Anadolu, Türk sanatı, üslup, Orta Asya.

In our thesis, the works in Nakhichevan today ruled as an autonomous republic related to Azerbaijan in terms of art and architecture.In order to determine the Central Asian relationship of Turkish architectural works built in Anatolia in the periods of Great Seljuks, Anatolian Seljuks and Turkmen States, it is necessary to examine the works in the native land and in the geography in which the first Muslim Turkish States, and the architectural works in Azerbaijan and especially Nakhichevan, which is the transition region to Anatolia, in terms of plan, material and ornament. In this sense tombs, mosques, külliyes, shrines and inns, which have survived from Medieval Period to present, have been examined. It has been tried to make connections of style and character between these works and the architectural works in Central Asia, and to determine their influence on their successors. In accordance with this, it is seen that Mümine Hatun Kumbet influenced Ayşe Bibi Kumbet built in Talas in the period of Karakhanids passing to Anatolia through Nakhichevan. The influence of Berde Kumbet, which is the continuation of Nakhichevan school, is seen on Radkan Kumbet in Central Asia in terms of plan and on Güdük Minaret, Sırçalı Kumbet in Sivas in terms of ornaments and style. Stone material and ornament of Gülistan Kumbet with dodecagon plan, is seen in Döner Kumbet in Kayseri. We see the rabbets in the tomb in Karabağlar Külliye passed from to Anatolia in Şeyla Şerefe (Şeyh Tekeç) Kumbet in Turkmenistan, and in Yivli Minaret built by Alaaddin Keykubad I in Antalya. Our study shows the other examples in similar terms and brings to a conclusion with an evolution.Keywords: Nahcivan, Anatolia, Turkish art, style, Central Asia.