18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu`ndaki bilimsel faaliyetler ışığında kimya çalışmalarının değerlendirilmesi

Abstract

ÖZET Ali Münşî'nin (7-1733/1734) Bidaat'ül-Mübtedi adlı eseri Batı'da XVI. yüzılın ikinci yansında Paracelsus tarafından kurulmuş olan iyatrokimya akımını Osmanlı İmparatorluğu'nda tanıtmayı amaçlamış bir farmokoloji çalışmasıdır. Söz konusu eser, alfabetik bir dizinle hazırlanmış bir formakoloji eseri görünümündedir. Fakat içeriği itibariyle tipik bir iyatrokimya eseridir. İlaçlarda kullanılacak olan inorganiklerin saflaştırılmasına büyük önem verilmiş ve saflaştırma yöntem ve süreçleri ayrıntılı bir biçimde açıklanmıştır. Eserde kullanılmış olan terminoloji Batı'da XVII. yüzyılın ikinci yansına kadar kullanılmış olan terminolojinin Osmanlıca'ya aktarılmış şeklidir. Fakat müellif aynı zamanda modem kimyaya geçişte kullanılabilir bir kimya terminolojisi oluşturma çabasına da girişmiştir. Yazar eserinde, özellikle frengi, veba, sıtma ve öldürücü dizanteri gibi tedavisi zor hastalıkların tedavisinde anorganik maddelerle yapılmış ilaçlardan büyük yararlar görüldüğünü sık sık ifade ederek, iyatrokimya ilkelerine göre tedaviye güven duyulması ve bunun yaygınlaşması için zemin hazırlanmaya çalışmıştır. Aynrıa eserde simya terminoloji ve teorilerinin kullanılmasından kaçınılmış, böylece bu alanda çalışacak gençlerin genel olana yöneltilmesi, tıbbın ve kimyanın simyadan ayrılması hedeflenmiştir. Sonuç olarak Ali Münşî, kendisinin bir iyatrokimyacı (tıbb-ı kimyâiyyûn) olduğunu ve bu sayede zor tedavi edilebilir hastalıklarla mücedele edebildiğini ifade ederek, kendi eserinden yararlanacak kişilerin Tıbb-ı Cedîd'e ve dolayısıyla iyatrokimyaya güven duymalarım sağlamaya çalışmıştır. 696

ABSTRACT The works of Ali Münşi (7-1733/1734), named Bidaat'ül Muhtedi, is a pharmalogical work that has aimed to promote the iatro chemistry trend that has been founded in the West in the second half of the XVIIth century by Poracelsus, in the Ottoman Empire. The subject works, has the appearance of a pharmalogical works that has been prepared with an alphabetical indice. But it is a typical iatro chemistry works from the point of view of its contents. Great importance has been paid to the purification of the inorganics to be used in the drugs (pharmaceuticals); and the purification method and processes have been explained in a detailed manner. The terminology used in the works, is the form of the terminology that has been utilized in the West until the second half of the XVIIth century, into the Ottoman language. However, the author has also spent an effort to form a chemistry terminology that could be used in the passage to the modern chemistry at the same time. The author, in his works tried to form a foundation to establish confidence to the treatment in accordance with the drugs (pharmaceuticals) that have been made of the inorganic substances, by frequently expressing that he has made great use of the drugs that have been manufactured from the inorganic substances, in the treatment of the illnesses like especially sphylis, plague, malaria and lethal dysentery, which are difficult to treat. Apart from this, the use of the terminology and theory of alchemy have been tried to be avoided and thus the directing of the young people, who would work in this field to the general one has been aimed and the separation of medicine and chemistry from alchemy has been aimed. As a result, Ali Münşi, tried the people who would make use of his works to feel confidence on Tıbb-ı Cedid, and hence to chemistry, by expressing that he is also a iatro chemist (tıbb-ı kimyaiyyun) and who can struggle with illnesses that can hardly be treated, by this manner. 697