Bazı kışlık ekmeklik buğday çeşit ve hatlarında verim, verim unsurları. Agronomik karakterler ile kalite kriterleri üzerine araştırmalar

Abstract

ÖZET Bu çalışmayla verim, verim unsurları, agronomik karekterler ve kalite kriterleri yönün den tescilli çeşitlere üstünlük sağlayabilen, verim stabilitesi yüksek, kaliteli, kışa, kurağa, yatmaya ve hastalıklara mukavim kışlık ekmeklik buğday melez hatlarından Doğu Anadolu Bölgesi için çeşit geliştirme amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak 49 hat ve çeşitten oluşturulan deneme 1990-91, 1991-92 ürün yıllarında Erzurum'un Ilıca ve Pasinler ilçelerinde Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü'nün deneme alanla rında yürütülmüştür. Çalışmada elde edilen sonuçları aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür. Çalışmada ele alman karakterlerden kışa mukavemet, başaklanma ve olgunlaşma süre leri, kardeş ve m2'de başak sayıları, başakta tane sayısı ve ağırlığı, bitki boyu, bin tane ve hektolitre ağırlığı, protein oram, sedimentasyon ve yaş öz değerleri yıllar arasında meydana gelen farklı iklim değişikliklerinden önemli ölçüde etkilendikleri belirlenmiş tir. Ayrıca yukarıda bahsedilen karekterler ile birlikte tane verimi de lokasyonlar arasındaki değişik çevre koşullarından önemli derecede etkilenirlerken, başakta tane ağırlığına lokasyonların etkisi önemsiz bulunmuştur. Diğer taraftan yıl * lokasyon inte- raksiyonu söz konusu karekterlerde önemli bulunurken, tane verimi ve başakta tane ağırlığı ile olan ilişkisi önemsiz olarak tespit edilmiştir. Bu sonuca göre verim ve kalite unsurlarına etki eden karekterlerin yıllar ve lokasyonlarda ayrı ayrı incelenmesi gerekti ği ortaya çıkmıştır. Çalışmada kullanılan hat/çeşitler ele alınan karekterler yönünden farklı kalıtsal yapıda oldukları için birbirlerinden önemli farklarla ayrılmışlardır. Hem yıl * çeşit ve hem de lokasyon * çeşit interaksiyonu olgunlaşma süresi, bitki boyu, bin tane ve hektolitre ağırlığı, protein oranı ve verimi, sedimentasyon ve yaş öz değerlerinde önemli bulu nurken, tane verimi yönünden yıl * çeşit interaksiyonu önemsiz, lokasyon * çeşit interaksiyonu önemli olmuştur. Diğer taraftan başaklanma süresi, başakta tane sayısı ve ağırlığı ile yaş öz değerleri dışında kalan karekterlerde de yıl * lokasyon * çeşitii interaksiyonları önemli bulunmuştur. Önemli bulunan bu interaksiyonlara göre çeşidi, genetik özelliğinin yanında değişik çevre koşulları da önemli ölçüde etkilemiştir. Denemede ele alman karekterler arasında yapılan korelasyon analizleri sonucuna göre toplam 39 karekterin birbirleri ile olan ilişkileri önemli bulunmuştur. Buna göre tane verimi ile kışa mukavemet, başakta tane sayısı ve protein verimi arasında olumlu ve önemli, olgunlaşma süresi ve yaş öz değerleri arasında olumsuz ve önemli ilişkiler bu lunmuştur. Kışa mukavemet ile olgunlaşma süresi arasında olumsuz ve önemli, protein verimi arasında olumlu ve önemli ilişkiler belirlenmiştir. Başaklanma süresi ile ol gunlaşma süresi arasında olumsuz ve önemli, bitki boyu arasında olumlu ve önemli ko relasyonlar tespit edilmiştir. Olgunlaşma süresi ile protein verimi arasında olumsuz ve önemli bir ilişki saptanmıştır. Bitkide kardeş sayısı ile başakta tane ağırlığı ve bin tane ağırlığı arasında olumsuz ve önemli, hektolitre ağırlığı arasında olumlu ve önemli ilişki ler tespit edilmiştir. Metrekarede başak sayısı ile başakta tane sayısı, başakta tane ağır lığı ve bin tane ağırlığı arasında olumsuz ve önemli, hektolitre ağırlığı arasında olumlu ve önemli korelasyonlar bulunmuştur. Başakta tane sayısı ile başakta tane ağırlığı ara sında olumlu ve önemli, sedimentasyon ve yaş öz arasında ise olumsuz ve önemli kore lasyonlar belirlenmiştir. Başakta tane ağırlığı ile bitki boyu, hektolitre ağırlığı, protein oranı, yaş öz ve sedimentasyon değeri arasında olumsuz ve önemli, bin tane ağırlığı arasında olumlu ve önemli ilişkiler tespit edilmiştir. Bitki boyu ile hektolitre ağırlığı arasında ve sarı pas ile kahverengi pas arasında olumlu ve önemli ilişkiler saptanmıştır. Bin tane ağırlığı ile hektolitre ağırlığı, protein oranı ve yaş öz arasındaki ilişkiler olumsuz ve önemli bulunmuştur. Protein oranı ile protein verimi, sedimentasyon, yaş öz ve hektolitre ağırlığı arasındaki korelasyonlar olumlu ve önemli çıkmıştır. Sediman tasyon değeri ile yaş öz ve hektolitre ağırlığı arasında ise olumlu ve önemli korelas yonlar tespit edilmiştir. Doğu Anadolu kıraç koşullarında tane verimini en fazla etkileyen unsurların başakta tane sayısı ve başakta tane ağırlığı olduğu belirlenmiştir. Kışa mukavim çeşitlerin daha fazla tane verimine sahip olduğu tespit edilirken, bitki boyu ve kalite unsurları ile tane verimi arasındaki ilişkiler olumsuz bulunmuştur. Tane verimi üzerine etkili olmayanuı başaklanma süresinin bitki boyu ile olumlu ilişki gösterdiği belirlenirken, olgunlaşma süresinin uzamasının ise kıraç şartlarda tane verimine bir katkısı olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca fazla kardeşlenmenin ve birim alandaki fazla başağın tane verimi bakımından olumsuz etkiye sahip olduğu anlaşılmıştır. Bitkide kardeş sayısının fazlalığı metrekarede başak sayışım artırmakta, fakat başakta tane ağırlığı ve bin tane ağırlığının düşmesine neden olmaktadır. Başakta tane sayısı ve ağırlığı ile tane verimini etkileyen diğer unsurlar arasında olumlu, kaliteyi belirleyen unsurlar arasında ise olumsuz ilişkiler gözlenmiştir. Kışa mukavemet ile tane verimi arasında olumlu ilişkiler belirlenirken, kışa çok fazla mukavim hat/çeşitlerde başaklanma süresinin geciktiği gözlenmiştir. Sarı pas (Puccinia striiformis) ve kahverengi pasa (Puccinia recondita) dayanıklılık bakımından çeşit/hatlar arasında hastalık yüzdesi bakımından önemli bir fark görülmezken, çeşit/hatların hasta lıklara reaksiyon bakımından da dayanıklı oldukları tespit edilmiştir. Genelde beyaz ve yumuşak taneli çeşitlerin bin tane ağırlıkları fazla olurken, çeşit ve hatlar arasında büyük varyasyonlar meydana gelmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonu cu denemedeki melez hatların çeşitlere göre daha fazla protein oranına sahip oldukları anlaşılmıştır. Kıraç şartlarda hektolitre ağırlığı ve protein oranının verim unsurları ile ilişkileri olumsuz, kalite unsurları ile ilişkileri ise olumlu ve önemli bulunmuştur. Pro tein verimini ise tane verimi ve protein oranımn etkilediği belirlenmiştir. Kaliteyi belirleyen unsurlar olarak ele alınan sedimentasyon test değeri ile yaş öz değerlerinin, çevresel koşullardan önemli ölçüde etkilendikleri tespit edilmiştir. Denemede kullanılan hat/çeşitler arasında tane verimi, olgunlaşma süresi, başaktaki ta ne sayısı ve ağırlığı ile protein verimi bakımından ilk sırayı alması, sarı pas, kışa mukavemet, protein oranı ve yaş öz değerleri yönünden de standart normların üzerinde olması nedeniyle AU//YT54*2/N10B/3/II8260/5/PNC/CM//NB6977/3/CC/INIA//BB /4/MXP//KR/FUNO melez hattı çeşit olarak tavsiye edilebilecek nitelikte bulunmuştur.

IV SUMMARY The purpose of this study was to develop winter bread wheat varieties which are well adapted to Eastern Anatolia Region and superior to registered varieties in terms of yield, yield components, agronomic and quality characters and resistant to drought, lodging and diseases as well. The field experiments containing 49 lines and varieties were carried out in experimental fields of Eastern Anatolia Agricultural Research Institute at two locations, Ilıca and Pasinler, Erzurum during 1990-1992. The results obtained could be summarized as follows: Among the traits studied winter hardiness, days to heading and maturity, the number of tillers and spike per square meter, the number of grains and grain weight per spike, plant height, test weight, 1000 grain weight, protein ratio, sedimentation test value and wet-gluten were significantly affected by climatic fluctuations occurred between years. In addition to attributes mentioned above, grain yield was also significantly affected by different environmental factors in locations, whereas location effect was not significant in terms of grain weight per spike. On the other hand, year by location interaction was found to be significant for all the traits studied, except grain yield and grain weight per spike. Consequently, it was determined that characters affecting yield and quality com- pennants should be studied separately in different locations and years. The lines and varieties used in this study showed significant variations as they posses different genetical structure in regard to the traits measured. Year by variety interaction was significant for maturity, plant height, test weight, protein ratio and sedimentation test value, while location by variety interaction was found to be significant for maturity, grain yield, plant height, 1000 grain and test weight, protein ratio, protein yield, sedi mentation test value and wet-gluten. On the other hand, significant year by location by variety interaction was obtained for all the characters measured, except days to heading, the number of grains and grain weight per spike, and wet-gluten. Based on these inter actions, it was concluded that, in addition to genetical characteristics, environmentalfactors have a great impact on variety as well. Significant correlations were obtained among 39 attributes measured in the study. There were significant and positive correlations between the grain yield and winter hardiness, the number of grains per spike and protein yield, where as grain yield was negatively correlated with maturity and wet-gluten. Correlations between winter hardiness and ma turity, days to heading and maturity were negative, while correlations between winter hardiness and protein yield, days to heading and plant height were positive. Significant negative correlations were obtained between maturity and protein yield, the number of tillers and the number of grains per spike, the number of tillers and 1000 grain weight. The number of grains per square meters showed negative correlations with the number of grains and grain weight per spike, 1000 grain weight, but it was positive with test weight. The correlations of grain weight per spike were negative with plant height, test weight, protein content, wet-gluten and sedimentation test value, while it was positive with the number of grains per spike and 1000 grain weight. There were significant ne gative correlations between 1000 grain weight and test weight, protein content and wet- gluten. On the other hand, significant positive correlations were obtained between plant height and test weight, yellow and leaf rust. The correlations between test weight and protein content, test weight and sedimentation test value, protein content and protein yield, protein content and sedimentation test value were positive and significant. It was determined that the most important component on grain yield under conditions of Eastern Anatolia were the number of grain and grain weight per spike. Winter hard- ined varieties gave higher grain yield and correlation of grain yield with plant height and quality components were negative. Days to heading with no effect on grain yield showed significant correlation with plant height and it was found that delay in maturity had no effect on grain yield in dry conditions. Furthermore, increase in the number of tillers and spike per unit area produced negative effect on grain yield. Increase in the number of tillers per plant led to an increase in the number of spikes per square meters, but decrease in grain weight per spike and 1000 grain weight. The correlations of the number of grains per spike and grain weight with the other components affecting grainVI yield were positive, while it was negative with components determining quality. Al though there was a positive relation between winter hardiness and grain yield, an increase in days to heading was observed in varieties with high degree of winter hard iness. There were no apparent differences among lines and varieties in regard to the percentage of yellow and leaf rust, they found to be resistant in terms of disease reaction. In general, varieties with white and soft kernel had higher grain yield and great varia tions observed among lines and varieties. It was found that hybrid lines have more pro tein content as compared to the varieties. In dry conditions, the correlation of test weight and protein content with yield components were negative, it was positive with quality components. Protein yield was determined by grain yield and protein content. The sedimentation test value and wet-gluten measured as quality components were sig nificantly affected by environmental conditions. Among the lines and varieties tested, hybrid line AU//YT54*2/N10B/3/II8260/5/PNC/ CM//NB6977/3/CC/INIA//BB/4/MXP//KR/FUNO seems to be recommendable as a variety for ranking the first in terms of grain yield, earliness, the number of grains and grain weight per spike, and protein yield, possessing yellow rust resistance and winter hardiness with protein content and wet-gluten values above standard criteria.