Anadolu sancaklarında mütesellimlik kurumu (XVIII. yüzyıl)

Abstract

Klasik dönem Osmanlı devlet anlayışı ve idarî zihniyetini somutlaştıran en önemli unsurların başında ?padişah? ve ?timar sistemi? gelmekteydi. Devletin idarî, askerî, hukukî ve iktisadî yapısının temel karakterini şekillendiren aslında bu iki temel öğe idi. Ancak Osmanlı aleyhine dönmeye başlayan dünya iktisadî ve siyasî konjöktürü karşısında bunlardan en çabuk ve kolay etkileneni timar sistemi oldu. Timar sisteminde ortaya çıkan bozulma ve getirilen değişik uygulamalar ise idarî ve iktisadî yönden temel birim olan sancakların statülerini etkilediği gibi taşra yönetiminde hangi sınıfların zayıflayacağını ve hangilerinin ön plana çıkacaklarını belirleyecek olan gelişmelerdi. Bu değişim ve dönüşüm sürecinde XVI. yüzyılın ilk dönemlerinden itibaren aslında pratikte var olan mütesellimlik uygulaması, kurum olarak çeşitli yönleriyle ele alınmıştır. Özellikle mütesellimliğin terim anlamı başta olmak üzere kurum olarak ortaya çıkışı, görevlilerin atanma ve azilleri, gelir kaynakları, vekilleri ve konakları gibi özellikler üzerinde durulmuştur.Kurum olarak genel nitelikleri ortaya konduktan sonra mütesellimlerin, asayiş, mali, askerî ve adlî gibi görev ve sorumluklarına vurgu yapılarak söz konusu görevleri vasıtasıyla idarî ve sosyal alanlarda nasıl yükseldikleri üzerinde durulmuştur. Merkez ve taşra ahalisi ile ilişkilerini de şekillendiren bu görev ve sorumluluklar üzerinde durulmuştur. Sancak içi asayişin ve yolların güvenliğinin sağlanması bakımından hazinenin ve devlet adamlarının güvenli bir şekilde gidecekleri yere ulaştırılması, başta vekili oldukları sancakbeylerinin gelirleri ve sancakla ilgili vergilerin tevzii ve tarhı, sancak mukataalarının iltizama verilmesinde ve gelirlerinin toplanması aşamasında mütesellimlerin malî görevlerine değinilmiştir. Bunun yanı sıra kadılarla birlikte Osmanlı adlî sistemindeki etkinlikleri ve müsadereler/muhallefatların tespiti ve sonrasında malların zabtıyla ilgili adlî görevleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca mütesellimlerin en önemli görevlerinden olarak askerî sorumlulukları kapsamında, sancaklarından asker, mühimmat, iaşe ve levazım tedarik ve nakletmeleri, seferlere katılmaları veya muhafaza hizmetleri gibi durumlara değinilmiştir. Ayrıca mütesellimlerin söz konusu görevleri yerine getirir iken karşılaştıkları güçlükler, kendilerinin yaptıkları ya da neden oldukları haksızlıklar nedeniyle aynı zamanda sancak halkı ve diğer devlet görevlileri olan olumlu-olumsuz ilişkileri de irdelenmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan mütesellimlerin bu konularla ilgili merkezden gönderilen emirleri yerine getirirken başarılı veya başarısızlıkları durumunda merkez ile geliştirdikleri ilişkiler ve bulundukları bölgelerde güçlenmeleri süreçleri tartışılmıştır.Üçüncü ve son bölümde ise Osmanlı kentleri ve genel karakteristik özellikleri hakkında bilgi verilmekte tıpkı ordu iaşesinde olduğu gibi kentlerin ve özellikle de İstanbul'un iaşesinde mütesellimlerin rolüne değinilmiştir. Ayrıca kentlerdeki camii, medrese, çeşme ve hatta kilise gibi yapıların imarı ve tamiratıyla ilgili görevlerinden başka kendilerinin yaptırdıkları yapılar ile kentlerin mimari ve kültürel çehresine yaptıkları olumlu katkıları, giriştikleri vakıf faaliyetleri ile birlikte değerlendirilmiştir.Sonuç kısmında ise üç bölüm halinde ele alınan Mütesellimlik kurumunun XVIII. yüzyılda ortaya konan genel manzarasından hareketle kurumun XVIII. yüzyıl önceki ve sonraki dönemleriyle ilgili tespitlere yer verilmiştir.

First of all most important elements that materialized the administrative mentality and the Ottoman State understanding in Classical Period was ?sultan? and ?fief household?. These two elements gaved the shape to the basic characteristics of the administrative, military, judical and economic structure of the state. However, the fief household system has readily and promptly influenced by the economic and political conjucture that was to turn out to be Ottoman?s disadvantage. The applications that were practice for the fief household?s corruptions, were the growths that pave the way the sanjaks conditions and also determined the classes in municipal administers. In this transition process, the mutesellim institution that begun for XVI. c., has been dealt with various aspects. Especially, its terminology, formation of intitution, promotion and dismission of the staffs, incomes, administrators and the mansion-houses have been scrutinized in the thesis.The characters of Mütesellim institutions and the administrators whom promoted in administrative and social areas expressing their security, financial, military and judical posts, are dealt in. An another issue is in this work; these responsibilities which had formed their relations with the central and provincial people. The other subject is that the dispatching the governmental and treasury staff the their duty in secure, the cash distribution and impose the tax of sanjaks begs and their incomes, the financial duties of mutesellims for getting incomes and dispatching the sanjaks finance to the farmer of revenues. The activities of the mutesellims with the kadıs in Ottoman judicial system and the determination of seizure, judicial duties regarding with records of goods are studied. They had a military responsibilities, such as; soldiers, ammunities, board and lodging, participate in campaigns and protectorate services. The difficulties of charging these services, injustice positions of them and the positive and negative relations with the sanjaks begs are also studied. Thus their getting strong processes in the charging job place and their relations with the center are the subjects of this work.In the third and the last part, the Ottoman cities and their general characteristics are giving and the role of mutesellims in the cities especially in Istanbul like in the boarding the army. In addition, the contributions of mutesellims to the architectural and cultural face of the cities, vakıfs activities and their duties such as the renewal of the sturctures such as the mosques, medreses, fountains and also churchs in the cities are detailed.At the last, the institution of the Mutesellim which has been scrutinized in XVIII. Century, the determines are worked the periods before after of that century.