Eskişehir yaralı sulama şebekesinde sedimantasyon sorunları ve çözüm olanaklarının araştırılması

Abstract

6. ÖZET Sulama kanallarındaki tortu sorunlarının boyutlarını, kaynaklar mı, s or un un çözümlenmesi için uygulanmakta olan yön temlerin etki düz eyleri ile alınabilecek yeni önlemleri belir lemek amacıyla, Temmuz-Eylül 1987 tarihleri arasında DSİ III. Bölge Müdürlüğü, Eskişehir Yaralı Sulamasında çalışmalar ya pılmıştır. Çalışmalar sırasında su kaynağı, çökeltim havuzu giri şi ve çıkışı, ulaşım kanalı ile sağ ve sol ana sulama kanalla rında.belirlenen örnekleme noktalarında, iki haftalık aralık larla, su derinliğine bağlı olarak 30,60 ve 90 cm derinlikler den, geniş ağızlı bir şişe kullanılarak, su örnekleaS. alınmıştır. Sınırlı tarihlerde ve belirli noktalarda debi ve hız Ölçümle ri yapılmıştır..Su örneklerinin labaratuvar analizleri sonucun da, askıdaki katı madde düzeyleri mg/L olarak belirlenmiştir. Kanaldaki tortunun nitelikleri, mevsim sonunda kanalların be lirli kesimlerinden alman tortunun. analizi yoluyla belir lenmiştir. Çalışmalar sonunda saptanan tortu düzeyi ile uzaklık, hız ve debi ilişkilerijtortu düzeyindeki değişimler ile hız ve debi ilişkileri ile çökeltim havuzunun tuzaklama verimi be lirlenmeye çalışılmış.ayrıca re gülatörl erdeki tortu tutma ya pılarının (çökeltim havuzu, boşaltım kapağı, çakıl geçidi)çalış- ma durumları izlenmiştir. Genel olarak su kaynağından alınan suda, ortalama 99.4 mg/L olarak saptanan tortu düz ey in in, ulaş im kanalı sonunda 110.9 mg/L, sol ana kanal başlangıcında 146 mg/L ve sağ ana ka nal başlangıcında 109.3 mg/L'ye yükseldiği belirlenmiştir.28 Sulama sistemindeki tortu düzeyinin, su kaynağmkinden daha yüksek oluşu ve ayrıca aynı kaynaktan su almalarına rağmen, sağ ve sol ana kanallardaki askıdaki katı madde düzeylerinde farklılıklar `bulunması, şist emde mevsim başında yönergelerine uygun ve istenilen düzeyde tortu temizliği yapılmamış olması na ve sulama mevsimi içinde yapılan mekanik temizlikler sonu cunda, tortunun yeniden hareketli duruma geçmesinden kaynak landığı sonucuna varılmıştır. Sulama sisteminde, su kaynağından sisteme tortu girişi ni azaltmak için yapılmış olan çökeltim havuzundaki ölçümler sonucunda, genel ortalama değerler dikkate alındığında, havuza giren ve çıkan suda askıdaki katı madde değerleri 99.4 ve 109.4 mg/L olarak `belirlenmiş ve havuzdan çıkan sudaki askı daki katı madde düzeyinde %10 oranında artış görülmüş tür. Bu durum, havuzun tuzaklama yapamadığı gibi bulaşma kaynağı ola- rakta rol oynadığını göstermektedir. Çalışma dönemi boyunca yapılan gözlemi er d e, havuzda mevsim başında tortu temizliğinin yapılmamış olduğu, mevsim içinde de havuzdaki tortunun, boşal tılmasını sağlayacak boşaltma kapağının çalıştırılmadığı be lirlenmiş t ir. Bu sonuçlar bu aşamada tuzaklama veriminin ger- çekleşmeyişinin, işletme talimatlarına uyulmamasmdan kaynak landığı izlenimini vermektedir. Askıdaki katı madde düzeyi ile uzaklık arasındaki i- lişkilerin saptanması amacıyla yapılan çalışmalarda, ortala ma değerler gözönüne alındığında: Ulaşım kanalında, uzaklık arttıkça taşınan tortu düzeyinin arttığı ve artış oranının ^33. 4' e ulaştığı, bu yüzden ulaşım kanalının da tortu kaynağı işlevi yaptığı; sağ ve sol ana sulama kanallarında ise uzak lık arttıkça, askıdaki katı madde düzeylerinin düştüğü belir lenmiştir.29 Askıdaki katı madde ile hız arasındaki ilişkiler ince lendiğinde, hız arttıkça askıdaki katı madde düzeyinin de art tığı belirlenmiş t ir. Par klı derinliklerdeki askıdaki katı mad de düzeyi ile hız arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesi sonucunda, 30 ve 60 cm' deki tortu düzeyleri ile hız arasında ki ilişkilerin daha kesin ve olumlu yönde olduğu belirlenmiş tir. Askıdaki katı madde düzeyi değişimini etkileyen etken leri belirlemek için yapılan çalışmalarda, çökeltim havuzun dan tortu taşmımının saptandığı tarihlerde, askıdaki katı madde değişimi ile hız arasında belirgin bir ilişki kurula mamış, ancak debideki çok sınırlı değişimlerin bile TSS deği şim oranlarında büyük ölçüde değişikliğe yol açtığı belirlen miştir. Aynı konuda ulaşım kanalında yapılan çalışmalarda da, TSS değişim oranları ile hız arasında belirgin bir ilişki saptanamamış, debi arttıkça çöken TSS düzeyinin de azaldığı belirlenmiştir. Kanaldaki tortunun nitelikleri ile ilgili olarak ya pılan analizler s on ucunda, tortunun %24.75 oranında kum ve % 75.25 oranında da silt+kilden oluştuğu belirlenmiştir. Çalışmalar sonucunda:Yaralı Sulaması sulama kanalla rındaki tortu sorununun ;regülat ör işletme talimatlarına uyul maması, kanallardaki tortunun önerildiği zamanda ve istenilen düzeyde temizlenmemiş olması, sulama mevsimine tortu sorunu çözülmemiş kanallarla girilmesi sonucunda »mevsim içinde ka nalların bazı kesimlerinde tortu temizliği yapılmak zorunda kalınması ve büyük bölümü ince danelerden oluşan tortunun ka nal içinde yer değiştirmesinden doğduğu sonucuna varılmıştır.30 Sistemde yer alan çökeltim havuzunun bugünkü işletme koşulları altında tuzaklama yapamadığı belirlenmiştir. Havu zun gerçekte tuzaklama yapıp yapamadığı, işletme koşullarına uygun olarak çalıştırılması durumunda yeniden incelenmelidir, Kanal güzergahı boyunca, çeşitli kaynaklardan kanala tortu girdiği belirlenmişse de mevsim başında kanallar temiz olma dığı için bunun düzeyi saptanamamıştır.

7. SUMMARY This study was done to determine the sediment problems in irrigation canals to identify the origin of the sediment and to prevent the irrigation canals from sediment. The work was done in Eskişehir-Yaralı Irrigation Sche- rd mes which was belong to DSI 3 Regional Directorate between July-September 1987. The water and sediment samples were taken in entrance and exit of sediment pond, left and right main irrigation ca nals in every 30,60 and 90 cm depths with a suitable bottle in twice a month. In addition to this study discharge of ca nals and velocity of water were measured in limited dates. To tal sediment was determined as mg/L according to laboratory results. The arithmetic medians of sediment was reckoned accor ding to different samples points and dates. The composition of sediment was determined by taking sediment samples at deter mined points at the end of the irrigation season and the re sult was gotten by analyzing them in the laboratory. At the end of the work, the relations between the le vel of the sediment and velocity of water and distance and discharge were determined. The yield of the sediment pond, struc tures of sediment pond, outlet of sediment pond, gates and ge neral conditions of the diversion dam was carefully examined during the work twice a month. The sediment level was 99.4 mg/L at the beginning of the head reach canal, but it was 110.9 mg/L at the end of the head reach canal. The sediment level was increased at the left irrigation canal to 146 mg/L and 109.3 mg/L at the right irri gation canal.32 Lack of the operation and insufficient cleaning of the canals were created sediment in canals. The difference `between sediment level and flow of the sediment with water, showed the lack of the operation of the diversion dam and lack of the mechanical cleaning. Sediment pond is not sufficient to trap sediment »beca use sediment level is increasing 10% at the end of the sedi ment pond. On the other hand the sediment pond is working as a sediment source for irrigation canals. The cleaning of the sediment pond wasn't done at the beginning of the irrigation season and outlet of the sediment pond which had a gate that wasn't work during the irrigation season. This result showed the lack of the operation practices and not to obey`Operati- on and Maintenance Diversion Dams`rules and regulations. The sediment level and distance study showed the 33.4% increase of the sediment amount at the end of head canal. But the suspended sediment was decreased at the end of the right and left main irrigation canals. The velocity of the water and sediment level showed the relations between suspended sediment and velocity. if ve locity is increased the suspended sediment is increased. The result was clear, especially 30 and 60 cm of the water depth and the relation was positive between velocity of water and level of suspended sediment. The sediment included 24.75% sand, 75. 25% silt and clay according to laboratory analysis results. This study showed the reason of the sediment in Yara lı Irrigation Schemes. The operation and maintenance crew didn't33 operated diversion dam according to `Yaralı diversion Dam Operations and Maintenance Instruction`. The irrigation canals didn't clean at the beginning of irrigation season and cleaning of the canals created sedi ment problems during the irrigation season and sediment chan ged the place and moved another section of the canals. The sediment pond doesn't work properly in this condi tions and it doesn't trap sand, silt and clay. Sediment pond should he study again according to different operation condi tions, if sediment problems continued under the new operation conditions the new solutions should be identified and put in use.