Ahmed-i Da`i Tıbb-ı Nebevi: İmla - fonetik - morfoloji - karşılaştırmalı metin, indeks ve sözlük, I. cilt

Abstract

382 a)Gerçek şekilleri: +In, +((y)(l)lA, bile, birle, ile. b)İnstrumental için kullanılanlar: +(y)A, +dAn. 1.3.7. Ekvatif (= eşitlik hâli) 1.5.7.1. Şekilleri a)Gerçek şekilleri: +ÇA. b)Ekvatif için kullanılanlar: Yok. 2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ 2.1. KİPLER 2.1.1. Zaman kipleri 2.1.1.1. Basit zamanlar a)Geçmiş zaman a.a) Belirli geçmiş zaman: -d+(l örnekte -t-f): -dUm, -düK; -düg; -di, -dllAr. -miş; -mlşAm. -mis ola; -mis olam. -üpdür; -üpdürem. -dügü(+ şahıs eki)var; -düğüm var. -düğü (+şahıs eki) yok: -düğüm yok. a.b) Belirsiz geçmiş zaman: -miş; -missin; -mis, -misler, -mlşdür; -mlşdur. -miş ola; -mis ola. -d-f; -d+. -dugı yok; -duğı yok. -üpdür; -üpdür. b)Şimdiki zaman: -(V)r; -(V)rAm, -(V)rüz; -(V)rsln, -(V)rsiz; -(V)r, -(Y)rlAr. -mAz; -mAzAm, -mAzUz; -mazsın; -mAz. c)Gelecek zaman: -(y)A; -(y)Am, -evüz; -asın,-asız; -(y)A, -eler. -(y)AcAK; -eceksin, -acaksız. -(y)lsAr; -IsAr, -işerler. -sA gerek; -sa gerek. -sA gerekdür: -sa gerekdür. ç) Geniş zaman: -(Y)r; -(V)rAm, -(V)rUz; -(V)rsln, -(V)rslz; -(Y)r, -(V)rlAr. -(y)A;-Asın; -(y)A, -(y)AlAr.383 -mAz; -mAzAm; -mazsın; -mAz, -mAzlAr. 2.1.1.2. Birleşik zamanlar a)Belirli geçmiş zamanın hikâyesi: -jnlşld+; -mlşl- düm, -mişidük; -mlşldl. b)Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi: -miş(kisi eki) (I)d+; -mlşldl, -mislerdi. c)Şimdiki zamanın hikâyesi: -e yorard+; -e yorurdı. -(V)r(klşi eki)(l)d+; -(V)r(l)dl, -ürlerdi. ç) Geniş zamanın birleşik çekimleri ç.a) Geniş zamanın hikâyesi: -(V)r(klşi eki)d+; -(V)r- düm, -(V)rdük; -erdünüz; -(V)r(I)dI, -ArlArdI. -(y)A(kişi eki)(y)d+; -eydüm; -(y)eydünijz; -AydI, -alardı. -mAz(l)d-ı-; -mez(i)düm; -mezdünüzj -mAzdl. ç. b) Geniş zamanın rivayeti: --(V) r (ki si eki) mi ş; -(V)rmlş, -urlarmış. 2.1.2. İstek kipi: -(y)A; -(y)Am, -(y)Aylm, -eyin, -elümj -esin, -esiz; -(y)A, -(y)AlAr. eksiz: eksiz. -GI1; -GI1. -(U)n; -(U)^, -(U)nUz. -sun: -sun, -sUnlAr. -mAK ge¬ rek: -mAK gerek. 2.1.2.2. istek kipinin birleşik çekimi İsteğin hikâyesi: -eyd+; -eydi. 2.2. CEVHERİ FİİL 2.2.1. Cevheri fiilin zaman kiplerine göre çekimi 2.2.1.1.Belirli geçmiş zaman: id+, +(y)ld+: idiîm, idük; +(y)ldl, idiler. 2.2.1.2.Belirsiz geçmiş zaman: -f ı mı ş; +ımış. 2.2.1.3.Geniş zaman: -f(y)A; +(y)em. +slnî +sln.382 a)Gerçek şekilleri: +In, +((y)(l)lA, bile, birle, ile. b)İnstrumental için kullanılanlar: +(y)A, +dAn. 1.3.7. Ekvatif (= eşitlik hâli) 1.5.7.1. Şekilleri a)Gerçek şekilleri: +ÇA. b)Ekvatif için kullanılanlar: Yok. 2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ 2.1. KİPLER 2.1.1. Zaman kipleri 2.1.1.1. Basit zamanlar a)Geçmiş zaman a.a) Belirli geçmiş zaman: -d+(l örnekte -t-f): -dUm, -düK; -düg; -di, -dllAr. -miş; -mlşAm. -mis ola; -mis olam. -üpdür; -üpdürem. -dügü(+ şahıs eki)var; -düğüm var. -düğü (+şahıs eki) yok: -düğüm yok. a.b) Belirsiz geçmiş zaman: -miş; -missin; -mis, -misler, -mlşdür; -mlşdur. -miş ola; -mis ola. -d-f; -d+. -dugı yok; -duğı yok. -üpdür; -üpdür. b)Şimdiki zaman: -(V)r; -(V)rAm, -(V)rüz; -(V)rsln, -(V)rsiz; -(V)r, -(Y)rlAr. -mAz; -mAzAm, -mAzUz; -mazsın; -mAz. c)Gelecek zaman: -(y)A; -(y)Am, -evüz; -asın,-asız; -(y)A, -eler. -(y)AcAK; -eceksin, -acaksız. -(y)lsAr; -IsAr, -işerler. -sA gerek; -sa gerek. -sA gerekdür: -sa gerekdür. ç) Geniş zaman: -(Y)r; -(V)rAm, -(V)rUz; -(V)rsln, -(V)rslz; -(Y)r, -(V)rlAr. -(y)A;-Asın; -(y)A, -(y)AlAr.383 -mAz; -mAzAm; -mazsın; -mAz, -mAzlAr. 2.1.1.2. Birleşik zamanlar a)Belirli geçmiş zamanın hikâyesi: -jnlşld+; -mlşl- düm, -mişidük; -mlşldl. b)Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi: -miş(kisi eki) (I)d+; -mlşldl, -mislerdi. c)Şimdiki zamanın hikâyesi: -e yorard+; -e yorurdı. -(V)r(klşi eki)(l)d+; -(V)r(l)dl, -ürlerdi. ç) Geniş zamanın birleşik çekimleri ç.a) Geniş zamanın hikâyesi: -(V)r(klşi eki)d+; -(V)r- düm, -(V)rdük; -erdünüz; -(V)r(I)dI, -ArlArdI. -(y)A(kişi eki)(y)d+; -eydüm; -(y)eydünijz; -AydI, -alardı. -mAz(l)d-ı-; -mez(i)düm; -mezdünüzj -mAzdl. ç. b) Geniş zamanın rivayeti: --(V) r (ki si eki) mi ş; -(V)rmlş, -urlarmış. 2.1.2. İstek kipi: -(y)A; -(y)Am, -(y)Aylm, -eyin, -elümj -esin, -esiz; -(y)A, -(y)AlAr. eksiz: eksiz. -GI1; -GI1. -(U)n; -(U)^, -(U)nUz. -sun: -sun, -sUnlAr. -mAK ge¬ rek: -mAK gerek. 2.1.2.2. istek kipinin birleşik çekimi İsteğin hikâyesi: -eyd+; -eydi. 2.2. CEVHERİ FİİL 2.2.1. Cevheri fiilin zaman kiplerine göre çekimi 2.2.1.1.Belirli geçmiş zaman: id+, +(y)ld+: idiîm, idük; +(y)ldl, idiler. 2.2.1.2.Belirsiz geçmiş zaman: -f ı mı ş; +ımış. 2.2.1.3.Geniş zaman: -f(y)A; +(y)em. +slnî +sln.384 +dür: +dür, +IArdür. +dürür; -+dürür. ola; ola. eksiz; eksiz. 2.2.2. Cevheri fiilin partisip ve gerundium çekimi 2.2.2.1.Partisip çekimi: idİK-t-; idİK+î(n). 2.2.2.2.Gerundium çekimi: +(l)ken; +(l)ken. +(I)roIs- sA: +(l)mIssA. Hikâyesi: +(l)mIssAyd+; +misseydi. ise, + (!)-.sA: +sen, +sanuz; ise, +(I)sA. Hikâyesi: +(l)sAy(l)d+: +(!)- sAy(l)dI. 2.3. ?ÎÎL ÇEKİMİNDE YER ALAN ŞAHIS EKLERİ 2.3.1.-d+kişi eki; -d+Um, -d+UK; -mlşId+Um, -mişi- d+ük; -(V)rd+Um, -(V)rd+ük; -eyd+üm; -mez(i)d+15m; -d+Un; -erd+üniiz; -mezd+ünüz; -(y)eyd+ünüz; -d+I, -d+HAr; -mlşl- d+I, -miş+ler+d+i; +e yorurd+ı; -(V)r(l)d+I, -Ar+lAr+d-fI; -mAzd+I; -Ayd+I, -a+lar+d+ı; +(y)ld+I; +(l)sAy(I)d+I; +mls- sAy(l)d+I. 2.3.2.-mlş+kişi eki; -ralş+Am} -miş+im; -mış+sın; -mlş0, -misler; -raIşdUr0; -(V)rmlş0, -ur+lar+mış; +ımiş0. 2.3.3.-üpdlJr+kişi eki; -üpdü'r+em; -üpdür0. 2.3.4.-(V)r-fkigi eki; -(V)r+Am, -(V)r+Uz; -(V)r-fsln, -(V)r+slz; -(?)r0, -(V)r+lAr. 2.3.5.-mAz+kişi eki; -mAz+Am, -mAz+Uz; -maz+sın; -mAz0, -mAzlAr. 2.3.6.-(y)A4-kisi eki; -(y)A+m, -e+vüz; -(y)A+yIm, -e+lüm; -e+yinj -A+sIn, -A+sIz; -(y)A0, -(y)A-flAr. 2.3.7.-AcAK-fkişi eki; -ecek+sin, -acak+sız. 2.3.8.-IsAr+kişi eki: -IsAr0, -iser+ler. 2.3.9.eksiz+kişi eki; eksiz0, eksiz-(U)n, eksiz-(U)- nTJzj eksiz-GIl; eksiz-sUn, eksiz-sUnlAr.385 2.3.10.-mAK(+kişi eki) gerek: -mAK0 gerek. 2.3.11.-sa(+kişi eki) gerek(dür); -sa0 gerek(dür). 2.3.12.-dUK(+kişi eki) var, yok(dur); -düg+üm var; -düg+üm yok(dur); -duğ+ı yok. 2.3.13.+mIssA+kişi eki; +m!ssA0. 2.3.14.-sA+kişi eki; -sA+m; -d+um+ısa; -(V)rsA+m; -se+n, -sA+nUz; -mişse+n; -rse-fn; -mazsa+tuz; -sA0, -sA+lAr; -dîsA0, -di+ler+se; -mişsa0; -(V)rsA0; -raAzsA0; H-(l)sA0. 2.3.15.isİTn+kişi eki; +(y)em; +sln; 0; +dUr0, +lAr+- dUr; +durur0. I.II. YAPIM EKLERİ 1.ÎSÎMDEN ÎSÎM YAPAN EKLER: -ı-aÇIk, -AK, +al, 4an(l), +an(2), +cA, +cuğaz, +ç, +ÇAK, +ÇI, +ÇIK, +da, +dan, +dası, +dAş, +dln, +dUr, +düz, -fegü, +ıç, +11, +In, +1, +(I)ncI, -Uz, +KI, +la(l), +1A(2), +!AyIn, +11, +1IK, +mlş, +ndü, +rA, +rAK, +rü, +sul, +sUz, +tuk, +uK+, +un, +ut. 2.İSİMDEN PÎÎL YAPAN EKLER: +A-, +(a)l-, +(A)r-, +de-,+et-, +ğa-, +1-, +(I)K-, +1A-, +lAn-, +sa-, +te-, 3.PİÎLDEN İSİM YAPAN EKLER 3.1. FİİLİMSİLER 3.1.1.Masdarlar(s=isim-fiiller): -dUK+, -raA, -mAK, -mAKHK+. 3.1.2.Partisipler(«sıfat-fiiller) 3.1.2.1. Geçmiş zaman partisipleri a)Belirli geçmiş zaman: -an, -dUK, -mAdUK. b)Belirsiz geçmiş zaman: -mis. 3.l o 2.2. Gelecek zaman partisipleri: -AcAK, -esi.386 3.1.2.3. Geniş zaman partisipleri: -ağan, -mAz, -Ur, -(y)An. 3.1.3. Gerundiumlar (=zarf fiiller) 3.1.3.1.Hâl gerundiumları a)Asıl şekilleri: -ken, -(y)V~0. b)Partisipten yapılanlar: -dUKÇA, 3.1.3.2.Bağlama gerundiumu: -(y)Up. 3.1.3.3.Zaman gerundiumları a)Asıl şekilleri: -eli, -(y)lcAK, -(y)lncA, -mAdln, -sA. b)Partisipten yapılanlar: -dîsA, -dUTdA, -maz, -maz- dan. c)Zarf vazifesindeki diğer kullanılışlar: her kaçan-sA, her kaçan.....-(V)r, kaçan.....-di, kaçan.....-dl- sA, kaçan....,-dumısa, kaçan.....-icek, kaçan-sA, kaçan-(y)A, nice kim-di, nice kim-sa, nice kim..... +sin, nice kim-(y)em, tâ-ıncaya değin, tâ-mA- ylncA. 3.1.3.4.Şart gerundiumları â) Asıl şekli: -sA. b)Birleşik şekilde olanlar: -f(l)mIssA, ise/~ + (l)sA. c)Zarf vazifesindeki diğer kullanılışlar: eğer..... -AydI, eğer+(ı)mıssa, eğer+(l)sA, eğer-maz ise, eğer.....-mAzsA, eğer-mışsa, eğer-sA, eğer......sAydl, eğer.....-ursa, herkim-A, her kim.....-di, her kim-er, her kim.....-rse, her kim-sA, her kim......şeydi.387 3.2. FİİLDEN İSİM YAPAN ÖBÜR EKLER: -ağan, -arı, -ar, -az, -ç, -ese ~ -esir- -isi, -gen, -ğln, -ğü, -in, -rnA, -mAK, -maz, -miş, -nur, -ş, -T+, -tacı, -(U)m, -V, -(y)lcl, -(y)(l)K -(A)K. 4. Pİ İLDEN FİİL YAPAN EKLER 4.1. ÇATI EKLERİ 4.1.1. Geçişlilik-Ettirgenlik: -(U)z-, -it-, -Ar-, -ir-, -Gür-, -t-, -DIr-, -der-. 4.1.2. Edilgenlik: -II-, -(i)n-. 4.1.3. Dönüşlülük: -(l)n-, -(I)ş-. 4.1.4. İşteşlik: -(i)ş-. 4.2. FİİLDEN PİİL YAPAN ÖBÜR EKLER: -ele-, -y-, II. KELİME GRUPLARI 1. İSİMLER 1.1. İSİM 1.1.4. İsimlerde tamlama 1.1.4.1. Belirtili isim tamlaması: +(n)Un + (s)I(n) + ; +lAr + (s)I(n) + ; +DUK+iyelik eksiz. 1.1.4.2. Belirtisiz isim tamlaması: eksiz +(s)l(n)+. 1.1.4.3. Zincirleme isim tamlaması. Misâl: amin seri' atımın iktidâsı. 1.2. SIFAT 1.2.1. Niteleme sıfatları. Misal: acı. 1.2.2. Belirtme sıfatları 1.2.2.1. İşaret sıfatları: bu, işbu; şu, şol; ol. 1.2.2.2. Sayı sıfatları388 a) Asıl sayı sıfatları. Misâl: bir. b) Sıra sayı sıfatları. Misâl: ikinci. c) Kesir sayı sıfatları. Misâl: yediden biri. ç) Üleştirme sayı sıfatları: `bahş` kelimesiyle ifâde edilen misâller vardır. 1.2.2.3. Belirsizlik sıfatları. Misâl: birez. 1.2.2.4. Soru sıfatları. Misâl: kaç, 1.2.3. Sıfatların anlamlarına göre dereceleri 1.2.3.1. Küçüklük derecesi: sıfat+aÇIk, sıfat+çuk; sı fattan önce `az` kelimesiyle yapılır. 1.2.3.2. Normal derece. Meselâ: aç, 1.2.3.3. Yaklaşıklık derecesi: sıfat+ca, sıfat+cAK. 1.2.3.4. Üstünlük derecesi: Sıfattan önce `çok` kelime si getirilerek yapılır; kelimenin ilk hecesi alınıp `p` getir mek ve kelimenin önüne alınmak suretiyle yapılır; sıfat+rAK. 1.2.3.5. En üstünlük derecesi: Sıfattan önce `inen, katı` kelimeleri getirilerek yapılır. 1.2.4. Sıfat tamlaması: îyeliksizdir. Misâl: acı nesne. 1.3. ZAMİR 1.3.1. Şahıs zamirleri: ben,, biz, bizler; sen, siz, sizler; ol, an+, olar, anlar. 1.3.2. Dönüşlülük zamiri: gendü(n)+, gendüsi, gendü- zi(n)+, gendüzü. 1.3.3. İşaret zamirleri : bu(n)+, şu(n)+, ol, an+, o- lar, anlar. 1.3.4. Belirsizlik. zamirleri. Misâl: biregü. 1.3.5. Soru zamirleri. Misâller: kim, ne.389 1.4. ZARF 1.4.1. Yer zarfları. Misâller: alt, ara. 1.4.2. Zaman zarfları. Misâller: ansuzm; andan öndin; belüricek. 1.4.3. Hâl zarfları. Misâller: anul; dinmişken. 1.4.4. Mikdar zarfları; denlü, kadar. 1.4.5. Tasdik ve inkâr zarfları. Misâller: evet, yok. 1.4.6. Soru zarfları. Misâller: kanda, nice. 1.5. EDAT 1.5.1. Benzetme edatları. Misâl: gibi. 1.5.2. Sebep edatları. Misâl: içtin. 1.5.3. Vâsıta edatları. Misâl: bile. 1.5.4. Mikdar edatları: denlü, kadar. 1.5.5. Netice edatları. Misâl: +(y)A değin 1.5.6. Yönelme edatları. Misâl: +e karşu. 1.5.7. Üstlük edatları. Misâl: üzeri. 1.5.8. îktifâ edatı: +dAn artuk. 1.5.9. İstisna edatları. Misâl: illâ. 1.5.10. Zamanlama edatları. Misâl: kaçan. 1.5.11. Tekrarlama edatları. Misâl: gez. 1.5.12. Soru edatları. Misâl: kanğı. 1.5.13. Berkitme edatları: elbette, hergiz. 1.5.14. Bağlama edatları. Misâller: dahi; amma çün; bel; hem.....hem; ki; eğer; egerçi; ya'ni. 1.5.15. Çağırma edatları. Misâl: ey. 2. FİİLLER 2.2. FİİLLERLE OLUMSUZLUK: -mA-; -mÂz; -düK+iyelik yok,390 2.3. FİİLLERDE İKTİDAR. Misâller: bull ma zara; duta bil-, 2.4. FİİLLERDE SORU: mi soru edatıyla yapılır. 2.7. BİRLEŞİK FİİLLER 2.7.1. Tasvirî fiiller. Misâller: duta al-; diyü vir-. 2.7.2. Yardımcı fiiller. Misâller: * âdet eyle-; 'afv it-; arzu kıl-; alaca ol-, 3. HUSUSÎ KELİME VE GRUP TEŞKİLLERİ 3.1. TAKLİDİ SESLERDEN TÜREMİŞ KELİMELER. Misâl: cırcır. 3.2. İKİLEMELER 3.2.1. Tekrarlı ikilemeler. Misâl: eme eme. 3.2.2. Sayıca eş heceli ikilemeler. Misâl: em sem. 3.2.3* Sayıca eş heceli olmayan ikilemeler. Misâl: el ayaK+. 3.3. KÖKTEŞ FİİLLER. Misâl: yaku yakmak. SONUÇ 1. Değişik fonksiyonlarda yaygın olarak kullanılan +lAr çokluk ekinin yanında, kalıplaşmış örneklerde +z ve +an arka ik çoklukları da görülmektedir. 2. İyelik eklerinin en işlekleri, 3. kişi için kullanı lan +(s)l(n)+ ve +lArl( n)+'dır. Bu zenginlik, 3. kişi zamiri nin, bütün varlıkların yerini tutabilmesinden kaynaklanmakta dır. İyeliğin en çok kullanıldığı gramer unsurlarından biri isim tamlamalarıdır. Ekin, üstüste geldiği örnekler de vardır. 3. Hâl ekleri, umumiyetle gerçek şekilleriyle ifâde e- dilmesine rağmen, birbirlerinin yerine de kullanılabilmektedir.