13. yüzyılda Moğol posta teşkilatı (Yam)

Abstract

XIII. yüzyılda kurulmuş olan Moğol İmparatorluğu, Cengiz Han döneminde Çağatay, Söbütey, Cüci'nin fetihleri ve diğer askeri harekâtlarla doğu ve batı yönünde devasa bir imparatorluk olma yoluna girmiştir. Genişleyen Moğol İmparatorluğu gerek fetihler esnasında gerek fetihlerden sonra etkili bir iletişim ve haberleşme organına ihtiyaç duymuştur. Bunun sonucu olarak Moğol posta teşkilatı (yam) tesis edilmiştir. Moğol posta teşkilatının temelleri Cengiz döneminde (1206-1227) atılmıştır. Çalışmamızda elde ettiğimiz bilgilere göre Moğol posta teşkilatı oluşum ve gelişim aşamalarında gerek yollar, gerek sistem açısından Moğol öncesi Türklerden, Kitanlardan (Liao Hanedanı) ve Çin'den etkilenmiştir. Ancak Moğollar tarafından Çin'in posta teşkilatının tamamen kopyalanıp alındığına yönelik fikirler Moğol öncesi Çin postası hakkındaki bilgilerle bir arada düşünüldüğünde geçerli gözükmemektedir. Çin postasının Moğol postasına etkisine dair emareler Kubilay tahta geçmesinden sonra (1260-1294) daha belirgin şekilde görülmektedir. Buna rağmen payza ve yam kelimesi konusunda kati bir şekilde Çin etkisini reddetmek sakıncalı olacaktır. Yam, Moğolların Kubilay ile birlikte Çin merkezli bir hale gelmesinden sonra Çin coğrafyasındaki postadan etkilenmekle birlikte Çin'e de taşınmış ve bıraktığı miras sayesinde kendinden sonraki Çin tarihini de etkilemiştir. Posta teşkilatı elbette sadece merkez Moğollarında işlevsel kılınmamıştır. Altın-Orda ile birlikte Rus sahasına da taşınmıştır. Öyle ki Moğol sonrası Rus tarihinde jamschnick/iamshchik (posta istasyonu yöneticisi), jamma (yam) kelimelerine dahi rastlanmaktadır. Moğol hâkimiyet sahasına paralel olarak yam, İlhanlılarla ve Çağataylar ile Lobnor'dan İran'ı da kapsayacak şekilde Ön Asya'ya kadar yayılmıştır. Cengizoğulları hanlıklarındaki posta teşkilatlarının durumu genel hatlarıyla merkez Moğolları ile aynı olmalarına rağmen vergiler, görevliler ve işleyişe dair bazı farklılıkları da bünyesinde barındırır.

The Mongol Empire, which founded in XIII. century had started to improve toward being a ginormous empire in east-west direction by means of counquest of Jochi, Söbütei, Chagatai and other military operations. The expanding Mongol Empire required an effective communication and transmission organ during both conquests and post-conquests era. As a consequence, Mongolian postal organisation (yam) has been established. The foundation of the yam have been laid in the Genghisid period (1206-1227). According to inquiries made in our thesis, mongolian postal organisation have been impressed by pre-Mongolian Turks, Kitans (Liao Dynasty) and Chinese from the point of both roads and system throughout its formation and improvement stages. But, the ideas that Chinese postal organisation has been completely copied by Mongols doesn't seem valid when knowledge about pre-Mongol Chinese postal organisation is taken into account. The marks to influence of the Chinese post on Mongolian is more prominently seen after Kubilai Khan's accession (1260). In spite of this, refusing the Chinese influence firmly about the word yam and payza would be unfavourable. The yam had been transferred to China and it had influenced the China, also vice versa, due to the leaving a legacy to the land after Mongols became a China centered empire. Assuredly, the postal organisation didn't functionalise just in the land of pivotal Mongols. It transferred to Russia togather with Golden-Horde. In fact, words such as jamschnick/iamshchik (administrator of a post station) and jamma (yam) can be seen in post-Mongol Russian History. Yam has been spreaded the area from Lobnor to Asya Minor, including the Iran, togather with Chagataids in paralel with Mongolian zone of imperium. Although the situation of postal system in Khanates of Chinggisids is similar with the pivotal Mongols in general terms, it contain some differetnesses on taxes, the ones in charge, and runinng.