Osmanlı döneminde yapılan çeşmelerin özellikleri ve son durumu ile ilgili bir değerlendirme

Abstract

ÖZET 1. Bölüm Su, insanların hayatında önemli bir yer tutmakta ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Suyun kullanma alan ları da uygarlıkların gelişmesi ile gelişmiştir. Buna bağ lı olarak su tesisleri de detaylandırılmıştır. Osmanlı dö neminde de su tesisleri ve dolayısıyla çeşmeler, gelişmiş ve önemli bir yer tutmakta idi. Tezin konusu olan çeşmeleri anlatan eserlerde bü yük boşluk vardır. Bu çalışma bu boşluğu doldurma yolunda bir adım sayılmayı amaçlamaktadır. Osmanlı döneminde yapılan çeşmeler, mimari değer taşıyan birer yapıdır. Bu yapılar da mimari anıt derece sindedir. 2. Bölüm Osmanlılarda su işleri XII. asrın sonlarına doğru ileri bir dereceye ulaşmıştır. Birçok alanda olduğu gibi bu alanda da Avrupa'yı çok gerilerde bırakmıştır. Osmanlı ların yerleşim bölgelerinden ve başkent olan İstanbul *da yapxlan çeşme sayısı 800'ü geçtiği bilindiğine göre su IVtesislerine ne derece önem verdikleri anlaşılır, özellikle de çeşmelere... Osmanlılar 'da insanın ihtiyaçları ön planda tutulup karşılamak için büyük çabalar harcanmıştır* Su ÜıMyacınm. büyük bir kısmı çeşmelerden karşılanmaktadır. Çeşmeler bu ihtiyacı karşılamak üzere şehrin çeşitli yerlerinde kurul muştur. İhsana hizmet vermek için yapılan bu çeşmeler, in sanlar tarafından yoğun olarak kullanılan kamu yapılarının (cami, medrese, hastane, v.b.) yanlarında bulunmaktadır. Çeşmelerin yeri toplumun sosyal hayatında da vardır. Çeşmelerin yapım malzemesi olarak, işlev ve amacına uygun, doğada bol miktarda bulunan malzemeler seçilmiştir. Bu malzemeler taş ve mermerden ibarettir. Çeşmeler plân açısından derişik biçimdedir. Bu plan lar : t Kare. Dikdörtgen. Daire. Yarım daire. Elips. Çokgen halinde incelenebilir. Çeşmeler, amaçları yönünden şu biçimde sınıflandırılabilir: t İşlevsel : Mahallede, dolaşma ve dinlenme sırasında su sağlamak.. Anıtsal : Anıt derecesinde mimari eser bırakmak. Çeşmeyi oluşturan elemanlar ise :. Ayna taşı. Sütunlar. Kemerler. Musluk ve yalak. örtü ve saçakları sayılabilir.Çeşmeyi oluşturan bu elemanlar aynı zamanda çeşme nin süsünü de oluşturmaktadır. Çeşmelere su İki yol ile sağlanmaktadır :. Su şebekesine bağlamak. Sakalar vasıtası ile. 3. Bölüm Çeşmeler, şehirin birer elemanıdır. Bu elemanın can lı kalabilmesi için kullanıcılara devamlı olarak hizmet ver mesi gerekir. Toksa canlılığı sözkonusu olamaz. Bugün çeşmelerin yerini, işlevsel açıdan şunlar al mıştır : t Büfe, pastahane, v.b.. önceden at arabalarının atlarına su veren çeşme ler yerini motorlu arabalara akaryakıt veren istasyonlara bırakmıştır. Çeşmeler yayalar ile yakın ilişkidedir. Yayalar a şu imkânları sağlamaktadır : t Susuzlukları giderme. Temizlik ve serinletme t Güneşten, yağmurdan koruma v.b. gibi. Çeşmelerin, ağaçların, çiçeklerin, yeşilliklerin yetişmesinde önemli rolü vardır. Dolayısıyla şehirlere güzellik kazandırmaktadır. Şehirde parkların canlı kalması için çeşmeler gerekmektedir. VTOsmanlı dönemi çeşmelerine bugün bakılırsa şu tablo görülür î. Tamamen yıkılmış. Kismen yıkılmış. Ayakta fakat suyu akmaz t Suyu akar ancak bakıma muhtaç durumdadır. Şehir öğelerinden en fazla tahribata uğrayan çeşme lerdir. Halbuki çeşmeler, onarımı çok kolay olan yapılardır, Çeşmeleri bu durumdan kurtarmak ve korumak şu açı lardan gereklidir :. Çeşmelerin birer mimari anıt değerinde olmasından 9 Çeşmelerin birer sosyolojik öğe olmasından. Çeşmelerin tarihi ve kültürel değer taşıyan yapı olmasından. Çeşmeleri koruma işi de i. Yapısal açıdan restore etmek. Bunun için şu kurum lar arasında yardımlaşmak gereklidir : - Belediyeler - Vakıflar kurumu - Bilimsel kurumlar - Kullanıcılar - Yayın kurumları. Kullanıcıların bilinçlendirilmesi ile mümkün olur. VII

SUMMART FIRST CHAPTER Water is very important in the life of humanbeings it is used in many fields. The use of water has been de veloped with the development of civilizations. Many ingi- nous details have been created for the water installations. In the Ottoman era water arcs and the fountains were very progressed. There esn't much work on the fountains and this thesis intends to fill the gap. Ottoman fountains are architectural mounments. SECOND CHAPTER Ottoman water installations made a great progress towards the end of 12'th. century. The number of fountains built in this period at Istanbul exceeded 800. This shows the importance given to the water installations. Water used in the houses of the Ottoman, provided from the street fountains. So many of them built at places near mosques, schools, hospitals etc. So fountains became part of the social life. VIIIThe materials used for building fountains are stone and marble which are found abundantly in nature. The plans of the fountains are different. These are:. Square. Rectangular. Circular. Half circular. Elliptical. Polygonal The function of fountains can be studied under two headings.. Functional Fountains : Those which are used to provide water only.. Monumental Fountains : Those intended for building a monument for the later generations. The elements of a fountain are : t `Ayna taşı` The panel. The columns. The arcs. The taps and the trough. The roof and the eaves. The elements of a fountain perform as its decorations at the sametime. The water is brought to the fountains in two different ways: IX. By connecting them to the city water chanels. By the people who carry water and called`saka` THIRD CHATER fountains are elements of a town. In order to veep this element alive it should serve to the inhabitants of the town In our days the functions of the fountains were replaced by the following buildings :. Caf e ' s, snacks etc. t Petroleum service stations instead of fountains providing water for the carriage horses. Fountains are in close relation with the pedestrians, and pro vides the following possibilities to them :. Drinking water. Water for cleaning and cooling. Shade from sun and protection from rain. The present state of the Ottoman fountains are as:. Completely damaged. Partly damaged. Structurally undamaged but not functioning t Functioning but needs repairing. The fountains are the most ruined elements of the city, despite the fact that it is very easy to repair them.It is necessary to save the historical fountain because of the following reasons:. They are architectural monuments. They are social elements. They are historical and cultural value. Saving of the fountains can be accomplished:. By restoring their structure. It is necessary to have cooperation between the municipalities, vakıf estalishment, scientific institutious, wers,and press for this subject.. By informing the public. XI