Şer`iyye sicillerine göre Bursa`nın sosyo-ekonomik yapısı (1655-1658)

Abstract

Bu araştırmada, şeriyye sicillerine göre Bursa tari hinin bir kesiti, fizikî, idarî, sosyal ve iktisâdi bakımdan incelenmeye çalışılmıştır. Başlangıçta eski kale içinde kurulan Bursa, Osmanlıla ra geçtikten sonra bir payitaht şehri olarak süratle geliş miş ve dinî, sosyal ve ticarî yapılarıyla daima dikkatleri üzerine çekmiştir. Cehrin, Srmeni, Yahudi ve Türk unsurlarının meydana ge tirdiği tahminen 119.000 nüfusu vardı. Hakkında bilgi sahibi olabildiğimiz eğitim-öğretim, dinî ve sosyal hizmetliler sı nıfı sosyal ve ekonomik açıdan değerlendirilmiştir. Ekonomik bakıdan vakıflara bağımlı olan bu sınıf, sosyal statü yönüy le toplumun önde gelen kesimini teşkil etmekteydi. Bu nüfusun bir kısmını oluşturan ve esir ticaretine konu olan köleler genellikle Rus asıllı idiler. Bunlar arasında çeşitli yollar la azâd olup hürlerin statüsüne kavuşanlar da vardı.Bursa 'da aile hayatı -bazı konularda farklı uygulama lara rastlanmakla bix/Likte- İslâmî prensipler altında şekil lenmiştir. Şehirdeki idarî mekanizma, başta sancakbeyi olmak üze re kadı, şehir kethüdası, subaşı, muhtesib, yasakçıbaşı ve kethüdâyerîden oluşuyordu. İncelediğimiz dönemde bu görev lerin bir kısmının iltizâm usulüyle verilmesi ve sık sık görevlilerin değişmesi yönetimde istikrarsızlıklara yol aç maktaydı. Gerek sınaî ve gerekse ziraî üretim birtakım iktisadî ve sosyal sebeplerle gerilemiş, maliyet fiyatlarının artma sı veya gümüş darlığından dolayı malların kalitesi düşmüştü. Yine aynı sebeplerle karaları çok düşük olan dükkanlar ve işyerleri kapatılmış, iç ve dış ticarette gerilemeler olmuştu. Halk, ihtiyaç duyduğu parayı karz-ı şerc, murâbaha-1 şer^ıyye gibi yollarla, ya avarız vakıflarından veya biribîr- lerinden alıyordu. Şehirdeki esnafı meydana getiren her hırfet ehli, bir kethüda tarafından idâro edilmekteydi. Ticaret malları üzeri ne konulan vergileri alabilmek için her hana kantarlar konu larak bunların başına görevliler tayin edilmişti. Bu dönemde -bazıları istisna edilirse- eşya ve yiyecek fiyatlarında fo 50*lik bir artış gerçekleşmişti. 5 milyon akçeye ulaşan mukata*' alarm gelirleri, XYI. yüzyıla nisbetle önemli oranda azalmıştı. Bunların genellikle iltizâm usulüyle işletilmesi, halkın birtakım haksızlıklara maruz kalmasına sebep olmuştu.Başlangıçta fevkalâde durumlarda alman avârız-ı di- vâniyye denilen vergiler, incelediğimiz dönemde süreklilik kazanmıştır. Bunlar avarız akçesi, bedel-i nüzul, bedel-i sürsât, bedel-i iştira ve kürekçi bedeli gibi vergilerden oluşmaktaydı. Hareket noktası olarak sadece iki şer'iyye siciline dayanarak elde ettiğimiz bu bilgiler de gösteriyor ki, Bur sa, idarî, iktisâdı ve sosyal bakımdan o dönemde imparator luğun oldukça hareketli bir şehri durumundaydı.