II. Mahmud döneminde (1808-1839) Bolu şehrinin sosyal yapısı

Abstract

ÖZET Bu çalışmada II. Mahmud Dönemi'nde (1808-1839) Bolu Şehri'nin sosyal yapısı, döneme ait olan on beş Bolu Şer'iyye Sicili temel alınarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Bolu ve yöresine Selçuklular Devri'nde Türkler'in yerleşmesine karşın, bölgenin Türkleşmesi, daha çok buranın Orhan Gazi Dönemi'nde (1324- 1360) tamamıyla Osmanlılar'ın eline geçmesinden sonra olmuştur. Bu ta rihten sonra Bolu, hızla bir Osmanlı şehri görünümü kazanmıştır. Şehrin fizikî görünümünü, daha çok XV. ve XVI. yüzyıllarda inşa olunan yapılar belirlemektedir. XIX. yüzyılın ilk yansında Bolu Şehri'nde on üç mahalle vardır. Bunlardan birisi Ermeni Mahallesi'dir. Bolu'da hemen her çeşit esnaf ve zanaatkara ait işyeri bulunmaktadır. Bunlar, genellikle şehir merkezi civarındadırlar. Bu dönemde Bolu'da yaklaşık üç yüz işyeri olduğu tahmin edilmektedir. 1808-1839 yılları arasındaki nüfusun tespiti yapılırken, çeşitli seyyahların seyahatnamelerinde verdikleri bilgiler, avarız haneleri, 1830 Nüfus Sayımı verileri, Kastamonu ve Bolu salnameleri kullanılmıştır. Bunlardan çıkarılan ortak sonuca göre, bu dönemde Bolu Şehri'nin nüfusu 6.000 civarındadır. Şehirde Ermeniler de bulunmaktadır. Ancak nüfusun yüzde 90'dan fazlası (yaklaşık 5500 kişi) Müslüman Türkler'den oluşmaktadır. Mevcut bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, çeşitli sebeplerden dolayı, sancak için, hem içeriden dışarıya, hem de dışarıdan içeriye göç söz konusudur. Hangisinin daha fazla olduğu ise malum değildir. Şehir nüfusu, geçmiş dönemlerle de karşılaştırılınca, büyük artışlar göstermemektedir. Şehir ve çevresinin ekonomisi, kendine yeterli ve içe dönük bir ekonomidir. Bu ekonomiyi etkileyen iki önemli faktör, kırsal çevre ve İstanbul Yolu'dur. Bolu, bir ovanın ortasında olduğu için çevre köylerin alış-veriş ve mal mübalelesi yapabildikleri bir merkez konumundadır. Bolu'da yapılan ticaret ve sanayi faaliyetleri, Bolu'nun kapalı ekonomisinden dolayı büyük çaplı olamamıştır. Yöredeki en önemli ticaret ve sanayi kolları marangozlukve debbağlık üzerinedir. Şehirdeki malların fiyatları incelendiğinde, araştırılan dönemin yansına kadar çok büyük artışlar görülmezken, bazı malların fiyatlarındaki düşüşler de göze çarpmaktadır. Ancak araştırılan dönemin sonlarına doğru mal fiyatları önemli bir tırmanışa geçmiştir. Halk kendisinden alınan vergilerin artmasından şikayetçidir ve ödeme güçlüğü çekmektedir. Vergi ödemede kendilerine kolaylık sağlamak isteyen varlıklı kişiler avarız vakıfları oluşturma yoluna gitmişlerdir. Bu yöntemde bir miktar para ya da arazi vakfedilmekte, geliri ile, vakfeden kişinin, vergilerinin ödenmesi yapılmaktadır. Bu dönemdeki vakıflar daha çok dînî ve sosyal yapıların ta miri ile uğraşmaktadırlar. Ancak buradaki vakıf mütevellilerinin görevlerini aksattıkları görülmektedir. Ayrıca vakıfların gelirleri giderlerinden az olduğu için çoğu kez, faaliyetleri aksamaktadır. 1811 yılma kadar Bolu'yu voyvadalar yönetmiş bu tarihten sonra kurulan mutasarrıflık idaresiyle yönetim mutasarrıf ve valilere bırakılmıştır. Voyvadalar, yörede ortaya çıkan ayanlarla mücadelede başarısız olurken, mutasarrıf ve valiler daha başarılı olmuşlardır. Bolu Şehri'ndeki esnaf ve zanaatkarlar, çeşitli meslek grupları içerisinde ve lonca sisteminde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bunlar küçük ya da orta ölçekli işyerlerine sahiptirler. Bolu'da XVIII. yüzyılın sonlarına doğru güçlenmeye başlayan ayanlar, XIX. yüzyılın başlarında en güçlü konumlarına kavuşmuşlardır. Ancak Bolu Sancağı'ndaki ayanlar, İmparatorluğun diğer yerlerindeki benzerleri kadar güce ve sahaya sahip değildirler. Bolu valilerinin çabaları sonucu buradaki ayanlar problemi, yüzyılın ortalarına gelmeden çözümlenmiş ve ayanların nüfuzları büyük ölçüde kırılmıştır. Şehirde 500 civarında nüfusa sahip olan Ermeniler, genellikle kuyumculuk, sarraflık gibi mesleklerle uğraşmaktadırlar. Mahalleleri ayrıdır ve Bolu'nun güneyindedir. Türklerle olan ilişkilerini farklı sahalarda sürdürmektedirler.

Ill SUMMARY In this research, the social construction of the Town of Bolu during the period of Mahmud II (1808-1839), has been studied by using the Bolu Seriye Sicils (Sharia Court Records of Bolu) of that time as a principal sources. The Turks started to settle in Bolu and its enviroment in the period of the Seljuks, but the turkification was performed after the region was com pletely conquered by the Ottomans during the period of Orhan Gazi (1324- 1360). Bolu rapidly gained the panaroma of an Ottoman town. The physi cal panaroma of the town was mostly determined by the buildings con structed in the 15 th and 16 th centuries. In the first half of the 19 th century, the Town of Bolu had thirteen quarters. One of them was the Armenian Quarter. There were many work shops of almost every kinds of tradesmen and artisans in Bolu. These gen erally took place nearby the centrum. It is estimated that Bolu had approxi mately three hundred workshops in this period. When the number of population between 1808 and 1839 was searched, the books of different travellers, avânz houses, datas of the 1830 Census, and the yearbooks of Kastamonu and Bolu were used. As to the re sults of these examined sources, the number of the population of Bolu was approximately 6,000 at that time. The town had also the Armenians. How ever more than 90 % of the population (approximately 5,500 persons) was the Muslim Turks. According to the existent sources, it is observed that the migration, both from the outside to the province, and from the province to the outside, were performed. When the number of the population of the town at that time is compared with the previous numbers, it is seen no im portant incraese. The economy of the town and its enviroment had the internal charac ter. This kind of economy was affected by two remarkable factors: rural en- viromant and the Road to Istanbul. Bolu, situated on a plain, was a center for its neigbourhood villagers coining here to do shopping and to barter. Be-iv cause of its internal economical character, the commercial and industrial activities in Bolu could not be on a large scale. The most important com mercial and industrial branches were on carpentry and tannery. When the prices of the goods in the town are searched, it can be seen that there is no considerable increase until the middle of the investigated period; even there is a little decrease for the prices of some goods. However towards the end of the studied period, the prices of the goods started to in crease sharply. The citizens complained about the increasing taxes and could pay them with difficulty. The wealhty poeple who wanted to find an easy way to pay their taxes choised the system of avarız vakıf. In this system, some money or estate was used in order to establish a vakıf. The income of the avarız vakıf was used to pay the taxes of the founder of the vakıf. At that time, the vakifs were generally busy with the restoration of the religious and social buildings. However, some vakıf administrators neglect ed their duties. Furthermore the incomes of the vakifs were less than their expenses; so that their activities generally limped. Bolu was administrated by voyvodas until 1811. At that time, the re gime of mutasarrıflık was established. The voyvodas were unsuccesful in the struggle to the âyâns in this region, on the contrary the mutasarrifs and governors were succesful. The tradesmen and the artisans in the Town of Bolu lasted their activi ties in different professions and in the system of guild. They had small or medium kinds of workshops. Âyâns who started to get power towards the end of the 18 th century, reached the the peak of their powers at the beginning of the 19 th century. However âyâns in the Province of Bolu had no enough power and land as the other âyâns throuhghout the Empire. As a result of the activities of Bolu governors, the problem of âyâns was solved, and the influence of âyâns was widely broken. The Armenian population was approximately 500 in Bolu. Their quar ter was in a seperate place in the south of the town. They lasted their rela tions with the Turks in different kinds of spheres.