Farklı sitoplazmaların ekmeklik buğday (triticum aestivum l.) `in bazı kalite özellikleri üzerine etkileri

Abstract

Bu çalışma, buğday (Triticum aestivum) ' in yabani akrabaları arasındaki ve kendi içindeki sitoplazmik farklılıkların bin dane ağırlığı, protein yüzdesi, protein kalitesi ve dane sertliği olmak üzere dört kalite özelliği üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla yürütülmüştür. 1992-1993 üretim yılında, farklı sitoplazma taşı yan alloplazmik hatlar ve İç Anadolu Bölgesinde yetiştirilen çeşitlerden oluşan 30 genotiplik bir ön deneme seti ile ekim zamanı, sitoplazma, ekim zamanı x sitoplazma ve sitoplazma x çekirdek etkilerinin kalite özellikleri üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bin dane ağırlığı üzerinde sadece ekim zamanı etkisi önemsiz bulunurken, incelenen bütün kalite özellikleri üzerinde, ekim zamanı, genotip, ekim zamanı x genotip ve sitoplazma x çekirdek etkileri önemli bulunmuştur. Bin dane ağırlığı için, kışlık ve yazlık ekimde önemli azalma ve artışlar tespit edilmiştir. öte yandan, genotip ortalamalarına göre bir değerlendirme yapıldığın da, `Selkirk` çekirdeği taşıyan sitoplazmaların genelde bin dane ağırlığı üzerinde olumsuz, `Siete Cerros 66` ve `Penjamo 62` çekirdeği taşıyan sitoplazmaların da olumlu etki gösterdikleri belirlenmiştir. Yazlık ekim, protein yüzdesi üzerinde genel olarak önemli artışlar sağlamıştır. Ortalama değerlere göre, bin dane ağırlığına kıyasla daha az sayıda sitoplazmanınIll protein yüzdesini etkilediği görülmüştür. Kışlık ve yazlık ekimde önemli farklılık gösteren genotiplerin çoğu, yazlık ekimde daha yumuşak dane yapısına sahip olmuşlardır. Dane sertliğini etkileyen sitoplazma sayısı nisbeten az olmuş, `Selkirk` grubunda iki, `Siete Cerros 66` grubunda da iki sitoplazma dane sertliğini azaltırken, `Penjamo 62` grubunda ise, iki sitoplazmanın dane sertliğini artırdığı belirlenmiştir. Yazlık ve kışlık ekim zamanının en fazla etkilediği özellik protein kalitesi olmuştur. Kışlık ekim, yaz lık ekime kıyasla, protein kalitesi üzerinde daha olumlu etkiler göstermiştir. Protein kalitesi üzerindeki sitoplazma etkileri de daha fazla olmuş, önemli etki gösteren sitoplazmaların büyük bir çoğunluğu protein kalitesinde önemli düşüşlere neden olmuştur. 1993-1994 yılında yürütülen diallel çalışmalarda, incelenen kalite özellikleri ile ilgili genetik bilgiler elde edilmiştir. Bin dane ağırlığı için, genetik etkilerin hepsi %1 düzeyinde önemli bulunmuş, toplam varyans içinde genetik öğeler %93.45'lik bir pay oluşturmuştur. Bunun da % 1 8 * i GKY, %38.48'i ÖKY ve %6.73'ü de resiprok etkilerden kaynaklanmıştır. Geniş ve dar anlamda kalıtım dereceleri ise sırasıyla 0.95 ve 0.65 olarak hesaplanmıştır. Anaçların hepsinin GKY etkileri %1 düzeyinde ö- nemli bulunmuş olup, `Bolal 2973` ve `Bezostaja-1` çeşitleri bin dane ağırlığı açısından en iyi anaçlar olarak tespit edilmişlerdir. Çok sayıda melezin ÖKY ve resiprok etki değerlerinin de önemli olduğu tespit edilmiş olup,112 bin dane ağırlığı üzerinde Ae. cylindrica, Ae. ventricosa ve //. villosa sitoplazmalarının genelde olumlu etkiler sergiledikleri görülmüştür. Protein yüzdesi için hesaplanan genetik öğelerin toplam varyans içindeki payı %89.80 olup, bunun %70.03'ü GKY, %10.27'si ÖKY ve %9. 5 ' i de resiprok etkilerden oluş muştur. Geniş ve dar anlamda kalıtım dereceleri de sırasıyla 0.94 ve 0.82 olarak belirlenmiştir. Anaçların hepsinin GKY etkileri %1 düzeyinde ö- nemli bulunmuş, `Selkirk` çekirdeği taşıyan alloplazmik hatlarla `Bezostaja-1 ` çeşidinin GKY etkileri olumlu, diğer anaçlannki ise olumsuz olmuştur. Buna göre, `Selkirk` alloplazmik hatları ile `Bezostaja-1 ` çeşidi protein yüz desi açısından uygun anaçlar olarak belirlenmişlerdir. Çok sayıda melez için ÖKY ve resiprok etkiler de önemli bulun muş, protein yüzdesini artırmak için Ae. cylindrica, Ae. variabilis ve Ae. uniaristata si toplazmaları potansiyel sitoplazmalar olarak tespit edilmişlerdir. Dane sertliği için belirlenen genetik öğeler, toplam varyans içerisinde %91.72'lik bir pay almış olup, bunun %59.07'si GKY, %29.08'i ÖKY ve %3.57'si de resiprok etkilerden oluşmuştur. Geniş ve dar anlamda kalıtım dereceleri, sırasıyla 0.95 ve 0.74 olarak hesaplanmıştır. GKY etkileri, 1 nolu hat için %5, diğer anaçlar için ise %1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Dane yumuşaklığı açısından, `Gerek 79` ve `Kıraç 66` çeşitleri, dane sert liği için de, `Siete Cerros 66` hatları, `Bezostaja-1` ve113 `Atay 85` çeşitleri uygun anaçlar olarak belirlenmiştir. Çok sayıda melez için ÖKY ve resiprok etkileri önemli bulunurken, dane sertliği üzerinde Ae. cylindrica, Ae. variabilis ve Ae. uniaristata sitoplazmalarının önemli etkiler yaptıkları tespit edilmiştir. Protein kalitesi için hesaplanan genetik varyans öğeleri toplam varyansın %78.34'ünü oluşturmuş, bunun da %30. I9'u GKY, %42.52'i ÖKY ve %5.34'ü de resiprok etkiler den kaynaklanmıştır. Diğer özelliklerden farklı olarak, ÜKY etkileri protein kalitesi üzerinde daha hakim bulun muştur. Öte yandan, çevre etkisi bu özellik üzerinde daha fazla olmuştur. Geniş ve dar anlamda kalıtım dereceleri de sırasıyla 0.83 ve 0.47 olarak hesaplanmıştır. Protein kalitesi için, 2, 3 ve 4 nolu anaçların GKY etkileri önemsiz, diğerlerinin ise %1 düzeyinde önem li olmuştur. `Bolal 2973` ve `Bezosta ja-1 ` çeşitleri pro tein kalitesi açısından uygun anaçlar olarak' belirlenmiş lerdir. ÖKY ve resiprok etkiler de önemli bulunmuş olup, hiç bir sitoplazma olumlu yönde belirgin bir etki göstermemiştir. Protein kalitesi açısından T. aestivum sitoplazmaları yabancı sitoplazmalardan daha üstün bulunmuştur. Bin dane ağırlığı ile protein yüzdesi arasında olumsuz, bin dane ağırlığı ile dane sertliği ve protein kalitesi arasında ise olumlu ve %1 düzeyinde önemli bir ilişki belirlenirken, protein yüzdesi ve protein kalitesi arasındaki ilişki de %1 düzeyinde olumlu olarak hesaplanmıştır.

ABSTRACT Ph.D. Thesis EFFECTS OF DIFFERENT CYTOPLASMS ON SOME QUALITY CHARACTERISTICS OF COMMON WHEAT (Triticum aestivum L.) Hasan EEÎZ Selçuk University- Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor : Prof. Dr. Abdülkadir AKÇÎN 1996, Page : 122 Jury : Prof. Dr. Abdülkadir AKÇÎN Prof. Dr. H. Hüseyin GEÇÎT Prof. Dr. A. Murat ÖZGEN In this study, which was carried out in Çumra, Konya, cytoplasmic effects on thousand kernel weight, pro tein percentage, grain hardness and protein quality of common wheat was investigated. For this purpose, in 1992- 1993 crop season, a set of 30 genotypes including allop- lasmic lines with alien cytoplasms, and commercial culti- vars was used to determine the effects of planting time, cytoplasm, and genotype on the traits under investigation. Then, in 1993-1994 crop season, by using a complete dial- lel set of 11 parents consisting of 6 alloplasmic lines with different cytoplasm sources and 5 commercial culti- vars cultivated in Central Anatolia, genetic information about the quality traits was obtained. The general and specific combining abilities of genotypes as well as their reciprocal effects were studied and the inheritance of traits was estimated. For all traits, significant cytop lasm, cytoplasm x environment, and cytoplasm x nucleus interaction effects were determined in both positive and negative direction. KEY WORDS : Common wheat, quality, planting time, cytop lasmic effects, interaction, diallel analysis, inheritance. 11