Şiban Han dönemi (1500-1510) Özbek kitap sanatı

Abstract

Cengiz Han'ın (1155-1227) soyundan gelen konar-göçer Özbekler (veya Şibanîler)(1500-1599) 15. yüzyılın ortalarında Deşt-i Kıpçak'tan yerleşik yaşamın devamın ettiğiMaveraünnehir'e doğru inmeye başlarlar. Özbekler'in, Timurlular'ın (1370-1506)yaşadığı bölgelere yönelik bir politika izlemeleri bu devletle yoğun bir etkileşimegirmelerine neden olur. Özbekler'in ilk siyasi lideri Şiban Han, Timurlular'ın önemlimerkezleri olan Buhara'yı 1500, Semerkant'ı 1501 ve Herat'ı 1507 yılında alarakTimurlu hakimiyetine son verir.Önce atabeylerinden ardından Buhara medreselerinde Nakşibendî hocalarından aldığıeğitimle donanımlı bir şekilde yetişen Şiban Han, birinci el kaynaklarda da sıklıklavurgulandığı üzere müzik, hat ve edebiyatla yakından ilgilenen, Farsça ve Arapça'yı iyibilmekle birlikte şiirlerini Çağatayca yazan değerli bir şairdir.Şiban Han atalarının ve kendi tarihine duyduğu ilgi ve kimi politik tutumlarıyla dabağlantılı olarak sarayındaki yazarlara bir grup şecere ve tarih kitabı hazırlatır. Bunlariçinde Semerkant'ta 1502-1503 yıllarında hazırlandığını savladığımız tek resimli eserMolla Muhammed Şadî'nin (1442 ?-?) Fetihnâme'si, Şiban Han'ın ve Özbekdünyasının değerlerini görselleştirmesi bakımından önemlidir. Eserin resimleri özgünkonu seçimlerinin yanında İslam tasvir sanatının geleneksel ikonografik tutumunu dadevam ettirir. Fetihnâme 15. yüzyıl sonlarının Herat'ında gelişen resim üslubunagöndermeler yaparken bir taraftan kendine has bir anlatım dili oluşturması bakımındanda dikkate değerdir.Şiban Han adına hazırlanan tezhipli eserler içinde Benaî'nin (1453-1512) Şibaninâme'si1502-1503 tarihiyle Semerkant'ta hazırlanmasıyla diğerlerinden ayrılır. Fetihnâme veŞibaninâme Herat'ın alınmasından önce Şibanîler'e kitap hazırlayan bir merkez olarakSemerkant'ın adını öne çıkarır. Herat nakkaşhanesinde tezhiplenen diğer eserler,Özbekler'le birlikte kitap ustalarının faaliyetlerine yeni hamiler için devam ettiğinigösterirler.Bu eserler dışında ?küçük figürlü üslup? olarak tanımladığımız 15. yüzyıl sonundaHerat'ta ünlü nakkaş Behzad'ın yarattığına inanılan üsluptan türeyen, ancak hazırlandığımerkez ve hami sorunları nedeniyle araştırmacılar tarafından değişik kültür çevrelerineyerleştirilen bir grup resimli el yazması da irdelenmiştir. Bu üslupta hazırlanmışörnekler bir araya getirilip değerlendirilerek, Herat ve Semerkant'ta eş zamanlı olarakkullanıldığı savlanmıştır. Ayrıca bu eserlerin en azından bir kısmının Özbek yönetimialtında eski Timurlular ve yeni hamiler için hazırlanmış olabileceği önerilmiştir.16. yüzyıl başında Özbek hakimiyeti altındaki bilinçli bir kültür politikasıyla hazırlanantüm eserler, 15. yüzyılda Doğu İslam ülkelerinin kitap sanatı etkinliklerindebelirleyiciliği ile öne çıkan Timurlu nakkaşhanelerinin çalışmalarına yeni yönetimlebirlikte aksamadan, özgün ve geleneksel yaklaşımlarla devam ettiğini göstermiştir.Anahtar SözcüklerÖzbekler, Muhammed Şiban Han, Orta Asya, Timurlular, kitap sanatları, resimli tarihkitabı, minyatür

In the midst of the 15th century, immigrant Uzbeks (or Shibanids) (1500-1599) comingfrom Chingiz Khans (1155-1227) pedigree, started to move down from Desht-i Kipchakto Mawaraunnehr (or Transoxania) where settled way of life was pursued. The policyfollowed by Uzbeks which is towards the regions where Timurids (1370-1506) livedbrought along an intense interaction with this state. The first political leader of Uzbeks,Shiban Khan, captured Bukhara, the most important center of Timurids in 1500,Samarqand in 1501 and Herat 1507; ending the reign of Timurids.Shiban Khan, who was well educated by the atabeys first and Nakshibandi mentors inBukhara madrasas then, was a notable poet, who was interested in music, calligraphyand literature as frequently stressed in primary sources, writing his poems in Caghataylanguage, although he knew Persian and Arabic languages very well.Shiban Khan, made the writers in the palace prepare a series of genealogy and historybooks which was also in parallel with his interest in his ancestors and history and someof his political attitudes. The only work among these which includes images, Fathnamaof Mullah Muhammed Shadi (1442 ?-?), which was proved to be developed inSamarqand in 1502-1503, is important in that it visualises the values of Shiban Khan,and the Uzbek world. The miniatures of the work maintains the traditional iconographicattitude of Islamic depiction art besides ist original themes. Fathnama is notable in thatit has developed its unique way of expression as well as making references to the styleof art which was developed in late 15th century in Herat.Among the works prepared on behalf of Shiban Khan, which include illuminations,Shibaninama by Benai (1453-1512) is distinguished in that it was developed in 1502-1503 in Samarqand. Fathnama and Shibaninama, especially emphasize the importanceof the Samarqand as a center which supplies a book to Shibanids before Herat wascaptured. Other works which were illuminated in nakkashane of Herat show that thebook craftsmen continued their activities for new patrons as well as Uzbeks.Apart from these works, a series of manuscripts with miniatures were analysed, whichwere categorised into various cultural settings depending on the center where they wereproduced and the problems with the masters, which also followed the style known as?style with small figures? that is believed to be created by the famous painter Behzad inthe late 15th century. The samples which were developed in this style have beencompiled and evaluated and proved to be used simultaneously in Herat and Samarqand.Also it was suggested that at least some of these works could be produced for oldTimurids and new patrons under Uzbek rule.All the works which have been produced in line with a conscious cultural policy underUzbek rule in early 16th century, showed that the royal workshop of Timurids, whichwere prominent in the literary activities of the Eastern Islamic countries in the 15thcentury, continued their works under new rule, without interruption, following originaland traditional approaches.Key WordsUzbeks, Shiban Khan, Middle Asia, Timurids, book painting, illustrated history books,miniature