Türkiye`de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi

Abstract

Bilimsel çalı?malara açık ve engelsiz eri?im fikriyle ortaya çıkan açık eri?im kavramı, 2000?li yılların son çeyreğinden itibaren bilimsel ileti?im sürecinin en çok tartı?ılan konularından biri olmu?tur. Açık eri?im ile ilgili uluslararası düzeyde çalı?ma ve etkinlikler yapılmı?, elektronik yayıncılık modelleri gözden geçirilmi?, üniversite ve bilimsel ara?tırma kurumlarında kurumsal açık ar?ivler yapılandırılmı?tır. Bilim insanları, bilimsel çalı?malarını Web sayfalarında ve/veya kurumsal açık ar?ivlerde depolamaya ya da açık eri?imli dergilerde yayınlamaya ba?lamı?lardır. Bu çalı?mada, Ülkemizde açık erişim hareketi hangi düzeydedir? Bilim insanları ile bilimsel yayıncılar açık erişimin farkında mıdırlar? Açık erişim ile ilgili proje, bileşen ve modeller neden ortaya konmamıştır? Üniversiteler ve bilimsel araştırma kurumlarında kurumsal açık arşivler neden sınırlı seviyededir? Niçin açık erişim kritik bir yoğunluğa erişememiştir? Neden kurumsal arşivler işlevsel özellikleriyle hizmete sunulamamıştır? Sorularına yanıt aranmı?tır.Çalı?mada bilimsel elektronik dergiler, kurumsal açık ar?ivler incelenmi?, teknolojik alt yapı, telif hakları, eri?im yöntemi, ar?ivleme, dizinleme ve depolamanın yapılandırılması ortaya konmu?tur. Bu bağlamda, ülkemizde üniversite bilim insanları ve bilimsel yayıncılar açısından açık eri?im farkındalığı belirlenmi?tir. Ülkemizde bilimsel ileti?imin payda?larının açık eri?im farkındalığının tespiti ilk kez bu çalı?ma esnasında uygulanan iki farklı anket ile gerçekle?tirilmi?tir. Türkiye genelinde sonuç elde etmenin zorlukları, Hacettepe Üniversitesi?nin (H.Ü.) disiplin zenginliği, elektronik yayıncılık ve Web ortamındaki geli?meler göz önüne alınarak ara?tırma alanı kapsamı;H.Ü. tam zamanlı öğretim üyeleri, bilimsel elektronik dergi yayıncıları ve ULAKB?M ile sınırlandırılmı?tır. Öğretim üyelerine uygulanan anket ile elde edilen veriler ile ortaya çıkan bilim insanı profili önerilen kavramsal modelin geli?tirilmesine katkı sağlamı?tır. Öğretim üyelerinin en azından yarısının açık eri?im farkındalığına sahip olduğu tespit edilmi?tir. Farkındalığı olan öğretim üyeleri yüksek bir çoğunlukla (%92) yayınlarının kendi üniversitelerinde yapılandırılabilecek kurumsal açık ar?ivde yer almasına istekli görünmü?lerdir. Bilimsel elektronik dergi yayıncılarının büyük bir bölümü (%72) açık eri?im farkındalığını edinmi? görünmektedir. Ülkemizdeki bilimsel elektronik dergi yayıncılarının çoğunluğunu üniversitelerin olu?turması (%63), dergilerin %94 gibi oranda açık eri?imli olması nedeniyle önerilen modele destek sağlayacaktır. Bilimsel elektronik dergi yayıncıları, büyük çoğunlukla (%97) yazarlarının makalelerinin ki?isel veya kurumsal Web sayfa/sitelerinde herhangi bir zaman diliminde yayınlanmasını destek verirken, yayıncıların büyük çoğunluğu (%96), yazarlarının kurumlarında kurumsal açık ar?iv yapılandırılması durumunda eserlerinin orijinal sürümü ile konulmasına izin vermektedir. Bu bulgulara uygun olarak ülkemizde, üretilen bilimsel içeriğin gecikmeksizin makul bir süre içerisinde Web ortamında görünürlük ve etkisini sağlayacak Ulusal Açık Bilgi Sistemi (UABS) isimli Ulusal Açık Eri?im Kavramsal Modeli olu?turulmu?, modelin i?letilmesi ve ya?atılmasına ili?kin öneriler geli?tirilmi?tir. Anahtar SözcüklerBilimsel ?leti?im, Açık Eri?im, Kurumsal Ar?ivler, Kurumsal Açık Ar?ivler, Ulusal Açık Bilgi Sistemi.

The concept of open access has become one of the most discussed topics in scholarly communication process in last 15 years. The topic has been studied at national and international levels, the models of electronic publishing have been reviewed, institutional open archieves are established in institutions during this period. Consequently, the scholars have placed their works into the established repositories as well as personal web sites. This particular study aimed to answer the following questions; What is the level of open access movement in Turkey? Are there awareness for the concept of open access among the scholars and publishers in Turkey? Why the components and models related to the open Access have not been identified yet? Why are the institutional repositories are limited in numbers? Why are institutional repositories present to service with their functional properties?This study involves examination of scholarly electronic journals and institutional repositories, also provides technological infrastructure, copyrights, access, archiving, indexing and storage modeling for a national open information system. In this context, awareness for open access of scholars and publishers were determined. In this process two questionnaire surveys (for both groups) were performed. The first questionnaire was admistered to the scholars of Hacettepe University which is one of the largest universities in Turkey in terms of richness of academic disciplines. The publishing profile and attitude of scholars were determined as a result of this questionnaire. It was found that 50% of scholars are aware of the open access concept and 92% of the scholars are willing to place their works into the institutional repository of their university. The second questionnaire was admistered to scholarly electronic publishers in Turkey. It was found that 72% of electronic publishers are aware of the open access concept and %96 of them support self archiving and 94% of journals are open access journals. At the end of study, a model of National Open Information System for Turkey is being proposed and suggestions for operating and maintaining such systems are made. KeywordsScholarly Communication, Open Access, Institutional Repositories, Institutional Open Archieves, National Open Information System.