Seyahatnamelerin ışığında ?Orta Asya Türk şehri?: Bir tipoloji çalışması

Abstract

Orta Asya'da Seyhun ve Ceyhun Irmakları arasında kalan ve Maveraünnehir diye de adlandırılan bölge, Türklerin yoğun olarak yaşadıkları bir bölgedir. Burada, çok erken dönemlerden itibaren birçok şehir kurulmuş ve bu yerleşim alanları üstlendikleri çeşitli işlevlerle, tarihte önemli roller oynamışlardır. Bu şehirleri, çeşitli zamanlarda, farklı kültür alanlarına mensup seyyahlar, çeşitli vesilelerle ziyaret etmişlerdir. Çalışmada bu seyyahların kaleme aldıkları seyahatnamelerin ışığında, bu bölgedeki şehirler ele alınmıştır.19. yüzyıl Batı dünyasında modernleşme olarak adlandırılan bir süreçtir. Bu bağlamda modernleşen Batı dünyası, görece kendisinin gerisinde kalanlar üzerinde siyasal, ekonomik ve kültürel hegemonya kurma çabası içinde olmuşlardır. Bu bağlamda Avrupa dışında kalan birçok ülke doğrudan Batı'nın birer sömürgesi durumuna gelmiştir. Bu sebeple, hem Doğu ile Batı arasında yer alması hem de aynı bölgenin geleneksel dönemi ile değişim dönemleri arasında karşılaştırmalar yapma imkanı vermesi gerekçesiyle tezde zaman olarak 19. yüzyıl seçilmiştir.Çalışmada iki önemli tarihsel bakış öne çıkmıştır. İlk olarak Orta Asya'nın batısında kalan bölgedeki siyasal, ekonomik ve kültürel koşulların şehirleşmeyi nasıl etkilediği ve şehirlere hangi fonksiyonları yüklediği sorusu cevaplanmaya çalışılmıştır. Ardından da Batıda Max Weber'in ünlü eseri ?The City?'deki sosyolojik açıklamaları ile genel kabul gören ?Occidental City? (Batı Şehri) ve ?Oriental City? (Doğu Şehri) kavramsallaştırması ışığında Asya'daki şehirlerin kurumsal özelliklerini belirlemek hedeflenmiştir.Bu çerçevede yapılan çalışmada öncelikle seyahatname metinlerinin sistematik taraması yapılış, şehre ilişkin gözlemleri içeren kısımları toplanarak tekst analiz yöntemi uygulanarak seyahatnamelerde anlatılanlar veriye çevrilmiştir. Bu yöntemde, metin yazarı ile metin arasındaki ilişkiden yola çıkılarak, metinde anlatılanlar, satır aralarına gizlenenler veya varılan hükümler değerlendirilerek tarih anlatısının analizi yapılmaya çalışılmıştır. Ayrıca seyyahların ait oldukları kültürel ortam ve değerlerinin seyahatnameye nasıl yansıdığını tespit etmek de amaçlar arasındadır.Çalışma sonunda bu tezin hipotezleri ve teorik yaklaşımın beklentileri irdelenmiş ve çoğunlukla beklenen sonuçlara ulaşılmıştır.

Transoxania , the region between the Jaxartes (Syr Darya) and Oxus (Amu Darya) in rivers in Central Asia, is a region densely populated by the Turks. Since the very early beginnings, a great number of cities were founded in this region, and these settlements played crucial roles in history with the functions they had. Many travellers from different cultural and geograpical backgrounds visited these cities for various reasons. In the present thesis, cities in this region are scrutinized in the light of these travel accounts.The nineteenth century is named under the term of ?modernization? in Western world. İn this context, the modernized Western world attempted to establish political, economic and cultural hegemony over those that were relatively less- devoleped compared to itself. Therefore, since the region is between the West and the East and it allows us to compare the traditional and transformational periods, this thesis shall focus on the nineteenth century.Two important historical perspectives surface in this work. This present thesis first analyzed how politial, economic and cultural conditions in the region affected urbanization in west of Central Asia. Also, ,it tried to answer the question of what sort of functions these cities gathered. Second, this thesis aims to determine the instituonal characteristics of Central Asian cities in the lıght of ?Occidental city? and ?Oriental city? conceptual framework generally accepted in the West through the sociological explanations made in The City, famous work of Max Weber.This thesis, in the above mentioned, analyzed travel books systematically, and gathered their observations related to cities. Then, with the method textual analysis, whatever is written in travel books is used as data. With this method, through the relation between the writer and the book, ideas told in the text and hidden between lines are evaluated, and history- telling is analyzed. Moreover, the present thesis also intends to determine how the cultural backgrounds and values of the travellers refleted on their travel books.At the end of the work, this thesis analyzed the hypotheses and the expectations of the theoratical approch and archived many of them that are expected.