Balkanlar`da Melâmîlik ve Osmanlı yönetimi (XVI.-XVII. Yüzyıllar)

Abstract

Melâmî hareketi, Osmanlı tasavvuf tarihinin en problemli konularından birini teşkil etmektedir. Bayramî-Melâmîliği, Osmanlı Devleti'nde XV. yüzyılın ikinci yarısında Hacı Bayram-ı Velî tarafından tesis edilmiştir. Ondan sonra gelen ve Melâmet anlayışını daha da canlandırıp coşkun bir ilâhî cezbe ve Hurûfîliğin de etkisiyle ileri bir vahdet-i vücûd anlayışıyla geliştiren Dede Ömer, tarikatı Osmanlı devlet ve toplum düzeni karşısında eleştirici ve aktif bir konuma getirmiştir. Doktrinlerinde bulunan kutb-Mehdî inancı ise Melâmîler'i, Osmanlı yönetimi de dâhil olmak üzere kendilerinden başka bir otorite tanımamaya yöneltmiştir. Böylece, Bayramî-Melâmîleri ile Osmanlı merkezî yönetiminin ilişkileri yeni bir dönüm noktasına gelmiştir. Özellikle XVI. yüzyıldan itibaren Bayramî-Melâmîleri, merkezî yönetim nazarında kuşku ve endişe ile takip edilen, genel düzeni her an sarsabilecek bir çevre olarak görülmeye başlamıştır. İsmail-i Ma'şukî, Hamza Bâlî ve Beşir Ağa gibi önde gelen şeyhlerinin idamı ise hareketin yeraltına çekilmesine ve Balkan sahasına kaymasına sebep olmuştur. İşte bu araştırmada, XVI. yüzyıldan XVII. yüzyıla uzanan iki yüz yıllık bir dönem içinde, özellikle Balkan topraklarındaki Bayramî-Melâmîleri'nin, merkezî iktidarla ilişkilerinden doğan bazı problemler, tarihî bir perspektifle ele alınmaya çalışılacaktır.

Melami movement is one of the most problematic issues of Ottoman mystical history. Bayrami-Melami order was established by Hacı Bayram-ı Veli at the second half of 15th century. Dede Ömer, successor of him developed Malamatiyya perception with the sense of wahdat al-wujud meaning `unity of being` under the effect of Hurufism and brought the movement into an active position against Ottoman state and social order. One of its doctrines, kutb-Mehdi concept leaded Melamis not to recognize any authority including Ottoman government beyond itself. Therefore the relations between Bayrami-Melamis and Ottoman administration entered into a new turning point. Especially from 16th century Bayrami-Melamis were regarded as a potential danger against existing order and followed by political authority. Execution of pioneering sheiks of it as İsmal-i Ma'şuki, Hamza Bali and Beşir Ağa caused the movement to go underground and move to the Balkans. In this study, several problems of Bayrami-Melamis particularly in the Balkans originating from their relations with political authority beginning from 16th until the end of 17th century will be handled within the historical perspective.