Menâkıbnâmelere göre XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu`nda tasavvufî zümreler

Abstract

Anadolu XIII. yüzyılda politik, sosyo-kültürel, ekonomik ve demografik açılardan son derece hareketli yıllara sahne olmuştur. Bu dönemde dinî hayatta meydana gelen gelişmelerin başında, tasavvufî düşünce ve yaşamın sistemleşmesi, kurumsallaşması ve toplumun pek çok kesimini etkisi altına alması gelir. Bu mühim gelişim ve dönüşüm süreci, aynı zamanda Anadolu'da menkıbe yazma geleneğinin henüz oluşmaya başladığı bir devreye de işaret eder. Bu durum tasavvuf ve onun kurumsallaşmış şekli olan tarikatların dönem Anadolusu'na damgasını vurmasının tabii bir sonucudur. Menâkıbnâmelerin ana kaynak olarak kullanıldığı bu tezde, XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'nda faaliyet gösteren tasavvufî zümreler kurucuları ve mensupları, yayıldıkları belde ve bölgeler, kurdukları tekke ve zâviyeler, ihtida ve iskân faaliyetlerinde oynadıkları roller, ilmî çevreler ve devlet yöneticileri ile kurdukları münasebetler açısından mercek altına alınmıştır. Amacımız hem Anadolu'da tasavvufî yaşamın gelişmesini ve yayılmasını sağlayan tasavvufî zümreleri, kendi dillerinde inşa ettikleri ve bir anlamda kendilerini ifade ettikleri metinler olan menâkıbnâmeler üzerinden anlamaya çalışmak hem de menâkıbnâmelerin bu kapsamda araştırmacılara sunduğu imkânların yoğunluk ve genişliğini gözler önüne sermektir. Bunun yolu ise menâkıbnâmeleri bir bütün halinde ele almaktan geçmektedir. Bu çerçevede menâkıbnâmelerin kaynaklık değerini arttıran esas faktörün, tasavvufî zümrelerin XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'ndaki yaygınlığı ve etki gücü olduğu sonucuna ulaşıyoruz. Zira tasavvufî zümreler toplumun çeşitli kesimleri ve katmanları ile kurdukları münasebetler sayesinde dönemin siyasî, dinî, ilmî ve içtimai hayatını şekillendiren esaslı bir aktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

Throughout the 13th century, Anatolia had quite vigorous era in terms of political, socio-cultural, economical and demographic aspects. The systematization and institutionalization of mystic thought and life and its penetrating most of the society were among primary developments in the religious life during that period. Such significant developments and transformation process, also marked a turning point in the tradition of writing manaqibnama in Anatolia. It was an unexceptional consequence of sufism and its institutionalized sects, which had a profound effect on that period. In this dissertation, the sufi groups who were active in Seljuk Anatolia during the 13th century were scrutinized regarding their founders and members, the towns and regions they dispersed, zawiya they founded, the roles they played in religious conversion and inhabiting, the relationships they conducted with scholars and the rulers of the time. The study aims not only to discover the sufistic groups, which ensured the sufistic life to develop and expand in the 13th century, in terms of manaqibnamas that they produced and, in a sense, they expressed themsleves by means of them, but also to reveal the intensity and extensity of feasibilities that the manaqibnamas provide to researchers within this scope. Within this scope, we come to a conclusion that the main factor that increase the value of manaqibnamas as references is the prevalence and the impact power of sufi groups in Seljuk Anatolia during the 13th century.