19.yy. Osmanlı saraylarında kullanılan kumaşlar ve bu kumaşlarda Hereke Fabrika-i Humayu`nun yeri ve günümüze yansımaları

Abstract

İnsanlar tarihler boyu ellerindeki materyalleri ilkel yöntemler kullanıpgelistirmeye devam etmislerdir. Aynı sekilde dokuma ürünleri insan elinde gelismisihtiyaçlar ve gelenekler dogrultusunda sekillenmistir. Medeniyetlerin birbirlerineetkileri ve dönemsel akımlardan etkilenip günümüze kadar geliserek bugünkü seklinialmıstır. Buna dönemsel akımların ve medeniyetlerin birbirinden etkilenimleri deeklenerek bir gelisim süreci göstermis bugünkü konumuna ulasmıstırTürkler için dokuma sanatı, hakimiyet ve saltanatın bir göstergesi ve ayrıcadiger sanatlardan daha öncelikli olmustur. Bu sanat dalı Osmanlı imparatorlugungeçis süreçleriyle aynı süreçleri yasamıs, yasanan tüm olaylar her alana yansıdıgıgibi dokuma sanatına da yansımıs ve gelisimini etkilemistir. 15. ve 16. yy'lar da altınçagını yasayıp gerileme döneminde de duraklamaya baslayan dokuma sanatı giderekeski kalite ve güzelligini yitirmistir.Bu dönem ayrıca Osmanlı imparatorlugunun Batılılasma çabaları içine girdigibir süreçtir. Avrupa'da sanayi devriminin etkisinde olusan teknik gelismeler,sanayilesmenin getirdigi seri üretim, Osmanlı İmparatorlugunun çok geridekalmasına ve Türk kumas sanatının en kötü dönemini yasamasına neden olmustur.Yapılan antlasmalarla yabancılara ticari ve ekonomik imtiyazların tanınması yerlikumas endüstrisinin çok zor durumda kalmasına neden olmustur.Türk kumas sanatının kötüye gittigi ve etkisini iyice yitirmeye basladıgıdönemde Hereke sahillerinde bir dokuma fabrikası kurulmustur. Bu fabrika Ohannesve Bogos Dadyan kardesler tarafından 1843 yılında 50 pamuklu ve 25 ipekli canfestezgahla üretime açılmıstır. II. Abdülmecid'in saltanatına denk gelen bu dönemde,padisahın fabrikadan haberdar olmadıgı ve daha sonra ögrendigi bilinmektedir.Durumun ortaya çıkmasıyla Ohannes ve Bogos Dadyan kardesler fabrikadakihaklarını devretmisler ve fabrika bu dönemden itibaren saraya baglanarak yalnızcasaray için kumas üretmeyi sürdürmüstür.19. yy.' da Osmanlı İmparatorlugun' da baslayan Batılılasma etkisiyle batıyasam tarzı seçilmis ve bu dönemin etkileri bütün sanat kollarında oldugu gibidokuma sanatında da kendini göstermistir. Bu etkilenme 18. yy.' da doruk noktasınaulasmıs ve kendini çok net hissettirmistir. Hereke kumasları da bu Batılılasmasürecinden etkilenmis, bunun dogrultusunda ürünler vermistir. Fabrikada çalısantasarımcıların yabancı oldugu göz önünde tutuldugunda bu etkilesimin yasanmasınınnedenleri anlasılmaktadır. Bu dönemde sarayların dösenmesinde tamamıyla Herekekumasları kullanılmıstır.Yine dönemde çok ragbet gören Hereke kumaslarının halka satısı içinstanbul Kapalıçarsı'da fabrika adına bir magaza açılmıstır. Fakat saray halkınınbuna karsı çıkması sonucu kısa bir süre sonra kapatılmıstır. Bunun yanı sıra fabrika1891 yılında 100 tezgahla halı üretimine de baslamıstır. Sultan Abdülhamid' inistegiyle Sivas, Ladik ve Manisa'dan ustalar getirtilmis ve ilk önce saraydan verilendesenler dokutturulmus daha sonra bu desenler gelistirilerek özgün bir Hereke üslubuolusturulmustur.Osmanlı mparatorlugu'nun çöküs dönemi olan 20.yy.' ın ilk çeyreginde(1902) Hereke fabrikasında yeni üretim alanları olusturulmaya baslanmıs çuha, sayakve iplik dairesi pesinden de 1905 yılında fes bölümü açılmıstır. Kuruldugu 1843yılından itibaren büyük basarılar gösteren fabrika bu sayede yurt içi ve yurt dısındapek çok ödüller almıstır.Pek çok asamalardan geçen Hereke Fabrikası Cumhuriyetin ilanıyla Sanayive Maddin Bankası'na devredilmistir. Fabrika 1932'de geçirdigi yangın sonrasındaonarılarak faaliyetlerine devam etmis 1938 yılında Sanayi Ofisine ve ardındanSümerbank'a baglanarak 14.06.1995 tarihli 95/45 sayılı kararıyla Milli SaraylarDaire Baskanlıgına devredilmistir.Hala müze-fabrika statüsünü tasıyarak çalısan fabrika milli sarayların tefrisive özel siparise yönelik üretim yapmaktadır. Hereke halıları, aynı özgün tasarım veteknikleriyle günümüzde de son dönem Osmanlı gelenegini yasatmaktadır. Herekeipekli dokumaları da gelenegini sürdürmekte, malzemede sadece ipek ve pamuklukullanarak aynı kumasları yasatmaktadır. Döneminde 180 adet olan kumas çesidininsadece 85 tanesinin üretimi günümüzde devam ettirilmektedir. Fabrikada çalısırdurumda 15 tezgah bulunmaktadır, ancak dokumacı olarak 12 kisi çalısmakta ve 3tezgah bosta durmaktadır.

People have continued to use primitive metha and to develop their materialsthraughout the history. In the same was the weaving products have been formed bythe developed roguire ments and traditions.(They have been formed by theinteractions of civilizations and periodic mave ments of the civilizations) in additiontho this periodical movements and the interactions go civilizations are added to thisdevelopment process and reached its today?s position.For Turkish people the art of weaving was a sign of domination and sultanate.It had man priarity than other arts. This branch of art had the same process with thetransition process of the otoman Empire. All these events were reflected in everyfield as well as the art of weaving and influenced the development of it. 15th and 1bth centurles were the gorden age of the art of weaving last its beark and quality.This period was olso a process in which the otaman Empire struggle forwesternization. in Europe technical developments, quick production laused theregression of otoman Empire and Turkish fabric industry had the warst period of itsage. With the treaties, foreign people had the ecanomic and commercial priviliges.As a result of this Turkish fabric industry was affected badly.In the 18 th century in ottoman Empire with the effects of westernization,westa life style was chose and the effct of this perıod showed itself in the art ofweaving. This effection reached the toppoin in the 19 th century. The fabrics ofHereke were affected by the westernization, as a result of this new products wereproduced wen it is taken into consideration than designers who worked in the foctorywere foreigners, the results of the interactions were understood. In this period Herekefabrics were cample tely used. In furnishing the courts. Also in this period, a marketin the Grand Baazr, in stanbul, to sell for Hereke . But it was closed ofter a shortwhile because the people in the court refused it. Besides, the foctory started toproduce corpets with 100 looms in 1891. The masters who were troya from Sivas,Ladik and Manisa by the demaas of Sultan Abdulhamid and firstky the desing ofcourt were women, then on original Hereke style was formed by developing thesedesing.The first quarter of the 20 th century (1902), the period of collopse of theotoman Empire, new fields of productions- broadcloth, a woolen fabric, thread- werestarted to form, later in the factory of Hereke in 1905 a fez department was opened.From 1843 the year of foundation the foctary whichhad a great success goined somany rewards in home and a brood.The factory of Hereke was transfer red to the Bank of ındustry and mine withthe decloration of Republic. It continued to produce again after a great fire in 1932 thıt was tied to the Office of Industry, then to Sumer Bank in 1938, later it wastransferred t the presidency deportment of National Court with the decision of 95/45on dated 14.06.1995. The factory stil standing as a museu-factory status hasproduced towords special order and natianol courts furnishing. The corpets ofHerekehave corried on the recent tradition of the Otoman Empire with the sameoriginal designs and technigues, nowadays. Reviving this tradition, the textiles of silhhave kept alive the same fabrics by usil only silk and cotton in materials. Nowada theproductions of only 85 of the variations of fabric which were 180 numbers in thatperiod. There have been 15 looms which are on duty, but however 12 people havebeen working and 3 looms are free.