Tatar Türkçesinde gereklilik/zorunluluk kipliği

Abstract

Kiplik, konuşurun cümlesindeki oluş ya da kılışın gerçek olup olmama durumu karşısında takındığı tutumunu, görüşünü, bakış açısını, değerlendirmesini gösteren bir anlam bilimi kategorisidir. Kiplik, dilde fiil çekimleri, kiplik kelimeleri, edatlar, vurgu, söylem gibi değişik şekillerde ortaya çıkabilmektedir. Kipin anlamında değişiklik meydana getirebilen ve tümcenin anlamına açıklık ve netlik kazandıran kipliğin alt kategorilerinden biri de gereklilik/zorunluluk kipliğidir. Bu kiplik türü, bir işin veya oluşun gerçekleşmesinin gerekli veya zorunlu oluşunu bildirmenin yanında bağlama göre emir, istek, tahmin ve çıkarım da bildirmektedir.Gereklilik/zorunluluk kipliği, Türkçenin modern lehçelerinden olan Tatar Türkçesinde morfolojik, sözlüksel ve söz dizimsel işaretleyiciler olarak üç bölüme ayrılmış ve bu başlıkların altında örnekler verilmiştir. Tatar Türkçesinde gereklilik/zorunluluk ifade eden oldukça fazla kiplik zarflara ve sözlere rastlanmıştır. Taranan eserler doğrultusunda çalışmanın amacına uygun örnekler belirlenerek işaretleyicilerin bağlama göre hangi anlamlara geldiği, yapısal ve söz dizimsel özellikleri incelenmeye çalışılmıştır.Tatar Türkçesi üzerine yaptığımız bu çalışmada gereklilik/zorunluluk kipliği işaretleyicilerinin kendi anlamları dışında nasihat, ikaz, hayıflanma, kızgınlık, meydan okuma, pişmanlık, sitem gibi alt anlamlarda da kullanıldığı görülmüştür.

Modality is a semantic category which shows the attitudes, views, perspectives and assessments of the speaker about the situation of action or performance in his sentence being real or not. Modality can appear in different forms as verb inflections, modality words, particles, emphasis, and statement in the language. One of the sub-categories of modality that can modify the meaning of a modal and make the meaning of a sentence to gain lucidity and clarity is the necessitative/obligative modality. In addition to stating the necessity or obligation of an action or a performance, this modality type can also state imperative, optation, prediction, inference in respect of the context. Necessitative/obligative modality is divided into three parts as morphological, lexical and syntactical markers in Tatar Turkish, which is one of the modern dialects of Turkish and examples are given under these topics. A number of modal adverbs and words that state necessity/obligation have been come across in Tatar Turkish. In coordination with the examined works, the examples relevant for the aim of the study have been determined and semantic, structural and syntactic properties of markers have been analyzed in respect of the context.In this study which we work on Tatar Turkish, it is observed that the markers of necessitative/obligative modality are used in sub-senses as advice, warning, complaint, anger, challenge, regret and reproach in addition to their own meaning.