Çaldıran Ovası ve çevresinde doğal ortam ile insan arasındaki ilişkiler

Abstract

ÖZET Doktora Tezi ÇALDIRAN OVASI VE ÇEVRESİNDE DOĞAL ORTAM ÎLE İNSAN ARASINDAKİ İLİŞKİLER Rıfkı SINDIR Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı ELAZIĞ - 2003, Sayfa: XV + 203 İnceleme alanını teşkil eden Çaldıran Ovası ve çevresi, Doğu Anadolu Bölgesi' nde Van Gölü kapalı havzasının kuzeydoğusunda yer almaktadır. Çalışma alanının sınırlarının belirlenmesinde hidrografik özellikler göz önünde bulundurularak Bendimahi Çayı'm oluşturan Abtalağa, Büyükçay, Aboğa, Karasu ve Çubuklu derenin su bölümü çizgileri esas alınmıştır. Bununla birlikte güneydoğuda bu sınırın dışına çıkılarak Çaldıran'a bağlı köyler inceleme alanına dahil edilmiştir. Bu çerçeve içinde araştırma alam 2000 km2 lik bir saha kaplamaktadır. İnceleme alam kuzeyden Tendürek Dağı, batıdan Kösedağ ve Bemraz Dağı, güneyden Pirreşit Dağı ve buradan doğuya doğru uzanan tek tepelerden oluşan alçak dağlık alanlar, doğudan ise, Türk - İran sınır dağları ile smırlandırılmaktadır. Sahanın jeolojik ve tektonik yapısı oldukça karmaşıktır. Kuzey, batı ve güneybatıdaki dağlar Üst Miyosen, Pliyosen ve Kuaterner yaşlı volkaniklerden oluşmaktadır. Doğu ve güneydoğudan ise Paleozoik, yaşlı metamorfitler, Üst Kretase yaşlı ofiyolitik seriler, Eosen yaşlı fliş ve Pliyosen yaşlı volkano-sedimanter kayaçlardan oluşan dağlık kütleler bulunmaktadır. Kuaterner yaşlı volkanitler ve alüvyonlardan oluşan en genç birimler ova tabanının yapısmı oluşturmaktadır. Bölgede Neotektonik dönem yapılarından Çaldıran Fayı'nm bulunması yöreyi deprem açısından riskli bir hale getirmiştir. Çaldıran Ovası ve çevresinde, karakteristik Doğu Anadolu iklim özellikleri görülmektedir. Van Gölü kıyısındaki Van, Muradiye, Erciş, Ahlat, Adilcevaz, Tatvan, Gevaş gibi yerleşim yerlerine göre sahamızdaki iklimin daha karasal bir karakterII göstermesi hayat şartlarını olumsuz yönde etkilemekte ve tarıma elverişli alanlar bulunmasına rağmen iklim tarım faaliyetlerini kısıtlamaktadır. Bu nedenle yöre insanının başlıca geçim kaynağı hayvancılıktır. Ova kesiminde yeraltı su problemi olmayan sahalarda yapılan tarımsal faaliyetler hayvancılığı destekler mahiyettedir. Çaldıran Ovası ve çevresi yüzey suları açısından zengindir. Ovayı çevreleyen yüksek kesimlerde kireçsiz kahverengi ve kestanerengi topraklar oldukça geniş alanlar kaplamaktadır. Ova tabanında alüvyal ve koluvyal topraklar sınırlı alanda yayılım göstermektedir. Yeraltı su seviyesinin yüksek olduğu kesimlerde ise hidromorfik alüvyal topraklar bulunmaktadır. Çaldıran Ovası ve çevresinin bitki örtüsünü step vejetasyonu oluşturur. Bu durum iklimin belirlemiş olduğu bir özellik değildir. Bölgede asırlardan beri süregelen orman tahribi ve aşırı otlatma sonucunda orman tamamen ortadan kalkmış ve antropojen step karakteri sahaya hakim olmuştur. 2500-2700 metrelerden sonrada Alpin çayır katına geçilmektedir. Van ili Paleolitik dönemlerden günümüze kadar geçici ve/veya daimi yerleşmelere ev sahipliği yapmış bir alana karşılık gelmektedir. Fakat Çaldıran Ovası ve çevresi için Van' m genel karakterim pek taşımamaktadır. Bölgede yapılan kazılar sonucunda elde edilen bulgular Van'ın güney ve güneydoğusunda Prehistorik dönemlere ait bir çok kalıntıya rastlansa da Çaldıran'da aynı izleri görmek mümkün değildir. Araştırma alanının doğal ortam özellikleri yerleşmeye uygun şartlar meydana getirmemesi nüfusun yerleşim yeri tercihinde etkili olmuştur. Araştırma sahasında bulunan en eski eser olan ve sanat tarihçileri tarafından 15. yüzyılda yapılmış olabileceği ifade edilen Kübik harabeleri Çaldıran Ovası'nın doğusunda eğimin az, ulaşım imkanlarının rahat olduğu bir alanda yer almaktadır. Cumhuriyet önemi boyunca Muradiye'ye bağlı bir bucak olan Çaldıran'ın 1988 yılında idari fonksiyonu değişerek ilçe statüsü kazanmıştır. Şu anda bağlı 64 köyün idari olarak merkezi Çaldıran kasabasıdır. 2000 yıh genel nüfiıs sayım sonuçlarına göre ilçenin nüfusu 56563 'tür. Nüfusun yaklaşık %22'si Çaldıran kasabasında, % 78'i ise köy ve köyden küçük yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Yörenin Fiziki Coğrafya özellikleri insanların doğal ortamdan faydalanma şekillerim belirlemiştir. Çaldıran Ovası'nda Mimin karasal bir karakter göstermesi hayat şartlarım olumsuz yönde etkilemiş, ekonomik faaliyet açısından bölgede hayvancılık ön planaIll çıkmış, tarım faaliyetleri ise ikinci planda kalmıştır. Diğer bir ifadeyle nüfusun temel geçim kaynağı hayvancılık faaliyetidir. Bölgenin tektonik bakımdan aktif olması, ova kesiminde yeraltı su seviyesinin yüksek oluşu, yeraltı ve yerüstü su kalitesinin düşük oluşu, şiddetli karasallık, zehirli gaz çıkışları, leçelik araziler ve erozyon olayları sahanın doğal ortam özelliklerinden kaynaklanan başlıca problemleri teşkil etmektedir. Bunun yanında bölgenin yüksek çayır - mera potansiyeli, maden yatakları, maden suyu kaynakları, sıcak su kaynakları doğal ortamın bölgeye kazandırdığı avantajlardır. ANAHTAR KELİMELER: Coğrafya, Van, Çaldıran, Çaldıran Fayı, Tendürek Dağı, Bendimahi Çayı, Doğal Ortam.

IV SUMMARY PhD Thesis THE RELATIONSHIPS BETWEEN HUMAN AND NATURAL ENVmONMENT IN CALDHtAN PLAIN AND SURROUNDING Rıflii SINDIR The University of Fırat The Institute of Social Science The Department of Geography ELAZI?-2003 Page: : XV + 203 Çaldıran plain and its surrounding, which form the area of this study, take place in the north-east of Van Lake endoreic basin the Eastern Anatolia Region. Water parting lines of Abtalağa, Büyükçay, Aboga, Karasu and Çubuklu streams are considered in the determination of the borders of the study area together with hidrographical features. However, the villages belonging to Çaldıran were included in the study in the south-east of the area although they were out of the borders of the study. The study area comprises an area of 2000 km2. Çaldıran Plains is surrounded by Tendürek Mountain in the west, Pirreşit Mountain and the lower mountainous areas to the east in the south and The Mountains in Turkish-Iranian border in the east. The geologial and tectonic structureof the area is highly coplex. Old Upper Miosen, Pliyosen and Quaterner volcanic mountains take place in the north, west and southwest parts. In the south and southeast there are mountainous masses on the other hand Paleozoic, metamorfits, Old Upper Cretase ofiolitic series, Eosen old flish and Old pliosen volcano-sedimentar rocks Çaldıran fault from neotectonic age makes the region risky for earthquake. Around Çaldiran Plain, the climate is characteristic eastern Anatolia. Climate more continental climate in Çaldıran compared with the places such as Van, Muradiye, Erciş, Ahlat, Adilcevaz, Tatvan and Gevaş negatively effects the life conditions. Even though the area is suitable for agriculture, the climate limits this. The main income of the people is from animal farming. The agricultural activities in the area rich in underground water support the animal fanning.Çaldiran Plain is rather rich in water sources inthe upper places surroinding the plain, unslaked browner chesnut-colored areas are large. Aluvial and colluvial grounds are limited. In the parts where underground water-level is high hidromorphic aluvial grounds take place. The vegetation is step vegetation in Çaldiran Plain and its surrounding. This is not the characteristic of the climate. The forests inthe region have been dismissed by the people for centuries and antropogen step character has been dominant. Alpin hayfield is seen after 2500-2700 meter. The plain problems of the region due to the natural environment characteristic are tectonic activity, higher underwater level, poor quality water, severe continental climate, poisonous gas exhaustion, volcanic areas (leçe) and erosion. The advatvages are hyfield potential, mining areas, spring water resources and hot water spring. KEYWORDS: Geography, Van, Çaldıran, Çaldiran Fault, Tendürek Mountain, BendimaM Stream, Naturel Environment