Anadolu Selçuklu kervansarayları üzerine bir inceleme

Abstract

ÖZET Selçuklu kervansarayları Anadolu'nun ekonomik, sosyal, askeri ve kültürel hayatında önemli rol oynamış müesseselerdir. XII. Yüzyılın ikinci yansından itibaren inşasına başlanan ve kısa zamanda gelişme göstererek XIII. Yüzyıl boyunca Anadolu'nun ticaret yollan kervansaray ağıyla Örülmüştür. Kervansaraylar, Selçuklu dönemine ait kronik, kitabe, vakfiye, edebi eserler, seyahatname vb. kaynaklardan anlaşıldığına göre İslâm dünyasında inşa edilen ribâtlarm devamından başka bir şey değildir. Ancak en gelişmişlik seviyelerine Anadolu coğrafyasında Selçuklu sultanlarının takip etmiş oldukları ekonomik politikanın sayesinde gelmişlerdir. Kervansaraylar Anadolu coğrafyasındaki transit ticaretin gelişmesinde ve sürekliliğinde önemli rol oynamışlardır. Aynca, tüccarların güvenliği ve konforu sağlanarak Anadolu bir cazibe merkezi haline gelmiştir. II. Kılıç Arslan döneminde inşasına başlanan kervansarayların ekonomik gelişmenin en üst noktaya ulaştığı I. Gryaseddin Keyhüsrev, I.îzzeddin Keykâvus ve I.Alâeddin Keykubad dönemlerinde inşasının hız kazanması ekonomik büyüme ile kervansaraylar arasında bir paralelliği de göstermektedir. Mimarileri ve tezyinatlarıyla mükemmel yapılar olan kervansaraylar dönemi şartlarına göre son derece modern konaklama yerleridir. Kervansaraylarda yolcular hayvanlarıyla birlikte üç gün boyunca ücretsiz barınma ve beslenme imkanlarına sahiplerdi. Kervansaraylar kendi bünyelerimdeki hastane, mescit, kütüphane, hamam, aşevi erzak ambarlan, eczane, samanlıklar, ahırlar, ayakkabıcı gibi teşkilât ve tesisleri ile yolcuların her türlü ihtiyacı zengin-fakir, hür-köle, Müslim-gayri Müslim ayrımı yapılmadan karşılanırdı. Kervansaraylarda verilen bu çok yönlü hizmetin sebebini Türklerin geleneksel misafirperverliği, hoş görüsü ve hizmet anlayışı ile islâmın hayn ibadet kabul eden hükümlerine bağlayabiliriz. Kervansaraylarda verilen bu hizmetler burada çalışan geniş bir kadro ile mümkün oluyordu. Müessesenin yönetiminden sorumlu mütevelli, müsrif ve nâzır'dan müteşekkil bir heyet ve bu heyetin salahiyetinde olan imam, müezzin, hancı, havâyici, aşçı, baytar, hamamcı ve nalbant gibi çalışanlar vardı. Gelirlerden belirlenen oranda pay alan mütevelli hariç, diğerleri maaş ve verilen yıllık buğday karşılığında çalışıyordu.Kervansaraylar vakıflarla idare ediliyordu. Özellikle sultanlar ve devlet adamları tarafından inşa edilen kervansaraylar geniş teşkilâtlı ve zengin vakıflara sahipti. Kervansarayların mali kaynaklan olan vakıflar tarla, bağ, bahçe, otluk, kira getirecek ev, dükkanlar, değirmen sebzelik hatta bir köyün tamamından oluşabiliyordu, örneğin Karatay kervansarayında hesaplayabildiğimiz kadarıyla yalnızca maaşlar için otuz bin dirhem tutarında gideri bulunmaktaydı. Bu giderin karşılanabiliyor oluşu gelirin büyüklüğünü de göstermektedir.

SUMMARY The Selçuk (Selchouk) caravansaries played an important role in economical,social, millitary, and cultural sense. They were built in the second half of the XII. Century and developed soon during the XIII. Century,in which they were spread wide through the trade paths in Anatolia. Later it has been found out from the chronicles, inscriptions, charters of waqfs, books and travelbooks,etc. at the time of the Selçuks, that the caravansaries were prolongations of the ribats, which were built in the Islamic society. But they reached their peak in Anatolia by the economical policy of the Selçuk Sultans. The caravansaries were very important for the developement and continuity of the transit trade. It has also caused Anatolia to become a secure and comfortable place for merchants. The construction of caravansaries started in the reign of Kılıç Arslan II, and in the reigns of Gıyaseddin Keyhüsrev I, Izzeddin Keykavus I, and Alaeddin Keykubad I when the economical achievement reached its peak, the constructions of these shows the parallelism between the growing wealth of the society and the caravansaries. The caravansaries were perfect constructions, with their architectures and decorations, and were very modern dwellings according that age. Travellers could bring their animals and could stay there free for three days.Travellers could have profit of the hospital, masjid, library, bath, restaurant, food stores, pharmacy, barn, shoemaker, etc. in the caravansaries. There was no discrimination whether they were rich-poor, free-slave, Moslim-others. These various services were caused by the traditional hospitality, tolerance and sense of help, and the belief that goodwill is a prayer according the Islam. The services in the caravansaries were made by a big staff. The staff consisted of a mutawalli who was the manager, a müsrif and a nazır who formed the board of the caravansary; the imam, the muezzin, the operator of the caravansary, the servant, the cook, the vet, the keeper of the public bath, and the blacksmith were the labourers. They earned a salary or they obtained a certain amount grain good enough for one year. The mutewalli obtained a share of the income. The caravansaries were managed by waqfs. They were especially constructed by Sultans and other statesmen, and they owned very organized and rich waqfs. These waqfs consisted of fields, gardens, vineyards,pastures, they obtained rents from houses, shops, mills, and owned even a whole village. The Karatay caravansary, had a yearly cost of 30.000 dirhem only for the fees. This shows how big their income was.