Montreux Boğazlar Sözleşmesi

Abstract

Osmanlı Devleti İstanbul'un fethinden sonra 1484'te Azak, Kili ve Akkerman Kalelerini de almış, Karadeniz ve Boğazlar'daki mutlak hâkimiyeti sağlamış ve Karadeniz'i bir ?İç Deniz? haline getirmiştir. Osmanlı Devleti'nin 1774 ?Küçük Kaynarca Antlaşması? ile büyük tavizler vermesi Karadeniz ve Boğazlar'daki mutlak hâkimiyetini kaybetmesine sebep olurken, 1809 yılında İngiltere ile yapılan ?Kale-i Sultaniye Antlaşması? ile Boğazlar rejimi düzenlenmiş ve Osmanlı Devleti'nin Karadeniz ve Boğazlar'daki mutlak hâkimiyet devri, sona ermiştir.1841'de ?Londra Antlaşması? ile kabul edilen Boğazlar'ın barış zamanında bütün devletlerin ticaret gemilerine açık olması ve savaş gemilerine kapalılığı ilkesi 1871 Londra ve 1878 Berlin Antlaşmaları'nda yeniden teyit edilmiş ve I. Dünya Savaşı'na kadar devam etmiştir. I. Dünya Savaşı'ndan sonra yapılan Mondros Mütarekesi'nde ?Boğazlar'ın kapalılığı ilkesine? son verilmiş, Boğazlar yabancı savaş gemilerine açılmış ve yabancı devletler tarafından işgâl edilmiştir.1923'te imzalanan Lozan Barış Antlaşması ve buna bağlı Boğazlar Sözleşmesi'ne göre barış zamanında ya da Türkiye'nin savaşta taraf olmadığı durumlarda, tüm gemiler için Boğazlar'dan geçiş serbest olacaktı. Türkiye savaşa katılmışsa, düşman gemilerinin geçişi yasaklanabilecek, tarafsız gemiler ise, gerektiğinde denetlenebilecekti. Bu antlaşma ile Milletler Cemiyeti'ne bağlı bir komisyon kurulmuş ve böylelikle Boğazlar'ın kontrolü milletlerarası bir statüye sokulmuştur. Lozan Boğazlar Sözleşmesi'nin şartlarının yerine getirilmediğini gören Türkiye, Boğazlar rejiminin günün koşullarına uymadığı gerekçesiyle Milletler Cemiyeti'nden söz konusu hükümlerin iptalini istemiştir. Bu girişimler 1936 yılında karşılık bulmuş ve günümüzde de yürürlükte olan Montreux Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmeyle Boğazlar Komisyonu kaldırılmış, Boğazlar üzerinde Türkiye'ye egemenlik hakkı tanınmış ve Türkiye tarafından Boğazlar silahlandırılmıştır.Montreux Boğazlar Sözleşmesi, yürürlüğe girdiği tarihten günümüze kadar, İkinci Dünya Savaşı gibi tüm dünyayı etkileyen bir savaş yaşanmasına, sözleşmeye taraf olan devletlerden SSCB ve Yugoslavya'nın dağılmasına ve sözleşmenin değiştirilmesi veya kaldırılması girişimlerine rağmen, hala yürürlükte kalabilen Türkiye'nin yaptığı önemli bir siyasal antlaşmadır.Günümüzde küreselleşmenin etkisiyle gemi ticaretinin artması ve petrol taşıyan gemilerin çoğalması Boğazlar'daki gemi trafiğini artırmış buna paralel olarak büyük tehlikeler meydana gelmiştir. Bu duruma karşı önlem almak için Türkiye, Montreux Sözleşmesi'ne aykırı olmamak kaydıyla 1994 tarihinde ?Boğazlar ve Marmara Bölgesi Deniz Düzeni Hakkında Tüzük? düzenlemiştir. Bu tüzük daha ayrıntılı hükümler içeren ve 1998 yılında yürürlüğe giren ?Türk Boğazları Trafik Düzeni Tüzüğü? ile değiştirilmiştir.Yüzyıllardır jeopolitik ve jeostratejik önemini koruyan ve gelecekte de önemini koruyacak olan Türk Boğazları, Montreux Boğazlar Sözleşmesi sayesinde günümüzde, dünya üzerinde statüsü özel sözleşmeyle belirlenen milletlerarası boğazlar arasında kıyı devletine en fazla yetki tanınan bir boğaz konumundadır. Başta ABD olmak üzere büyük devletler tarafından, Montreux Boğazlar Sözleşmesi'nin değiştirilmesine veya tadiline ilişkin taleplere karşı Türkiye'nin politikası sözleşmenin değiştirilmeksizin devam ettirilmesi yönünde olmalıdır. Ayrıca Türkiye artan trafik nedeniyle ortaya çıkan seyir güvenliği ihtiyacını, sözleşmenin maddelerine aykırı düşmeyecek şekilde iç hukuk düzenlemeleri ile sağlamalıdır.Anahtar Kelimeler: Boğazlar, Osmanlı Devleti, Türkiye Cumhuriyeti, Montreux Boğazlar Sözleşmesi.

Ottoman Empire have secured the absolute authority within the Black Sea and the straits and have also turned the Black Sea into an `internal sea` through conquering İstanbul and afterwards by capturing the Azak, Kili and Akkerman castles in year 1484. As the Ottoman Empire have given so many compromises with the `Küçük Kaynarca Agreement`, this have resulted with the loss of the above absolute authority within the Black Sea and the straits; furthermore, the straits regime; through which the absolute sovereignty period of the Ottoman Empire both within the Black Sea and straits have totally ended; has been prepared in relation to the `Kale-İ Sultaniye Agreement` made with England in 1809.The issue accepted within the `London Agreement` in 1841 concerning the free movement through the straits for all nations' trade ships but the prohibition for all warships during peace conditions had been once more confirmed within the 1871 London and 1878 Berlin agreements and this situation have continued its validity until the I.World War. The principle of closing the straits, have ended as a result of the `Mondros Truce` following the I.World War; consequently, the straits had been opened to all foreign warships and had also been occupied by the foreign nations.In accordance with the `Lausanne Peace Agreement` signed in 1923 and with the ?Straits Agreement? related to the hereby agreement; including all type of ships and boats, it would be free to pass from the straits during peace conditions or during when Turkey is not a side in any war. However; if in case Turkey have entered a war, Turkey would have the right to forbid the enemy boats from passing through the straits and plus, all the other boats could be inspected if required. A new commission under the control of the `Nations Society` had been established through this agreement and thereby the controlling process of the straits had been re-shaped as being internationally inspected. Stating that, the Straits Regiem was not sufficient enough to meet today's conditions; Turkey have demanded the cancellation of the subject issues from the Nations Society as soon as Turkey have realised that the conditions of `Lausanne Straits Agreement` have not been fulfilled. Those attempts at the end in year 1936 have shown positive results and the `Montreux Straits Agreement` which is still valid in today's conditions had been signed. As a result of this agreement, the Straits Commission had been dissolved, Turkey had been given the hegemony right over the straits and Turkey had also armed back the straits.From the first day of its preparation, the `Montreux Straits Agreement` is such an agreement that without loosing its validity, have been considered as one of the most crucial political aggreements of Turkey; on the contrary of the attempts such as to change or cancel the agreement as a whole and despite the worldwide circumstances such as the II.World War which have effected almost all the world and dissolvation of Yugoslavia and USSR(Union of Soviet Socialist Republics) which were a side of the agreement.Due to the enormous increase in sea trade resulting from the effects of today's globalization and the increase in number of oil tankers; sea traffic have significantly increased within the straits, therefore in parallel to these, straits have faced with several dangerous occasions. In order to take precautions to this case, Turkey, in year 1994, without running contrary to the `Montreux Truce` have prepared the `Guideline for the Sea Regulations Around Straits and Marmara Region`. Afterwards in 1998; this guideline has been replaced with the `Guideline for the traffic Regulations in Turkish Straits` which have included more detailed provisions.Turkish straits have been preserving their geo-political and geo-strategical importance through the centuries and will in the future; furthermore, by courtesy of the Montreux Straits Agreement, today; Turkey has been positioned as a seaside-country with the highest authority over its straits among all the other international straits those of which have their statutes determined through a special agreement on the world. Turkey's policy in the future has to be carrying on with the agreement as a whole without any change despite any potential demand coming from very big states such as USA in relation to modify or change the conditions. Turkey, also has to provide its safety requirements arising from the increased sea traffic; with performing some regulations within its domestic law without opposing any article within the agreement. Key words: Straits, Ottoman Empire, Republic of Turkey, Montreux Straits Agreement.