Osmanlı mimarisinde tabhane mekânı ve yapılarının tarihsel gelişim süreci: Fatih Külliyesi Tabhanesi örneğinde koruma sorunları ve restorasyonu üzerine bir değerlendirme

Abstract

Tabhane terim anlamıyla din adamları, derviş ve gezginlerin konaklamak ve barınmak amacıyla kullanılmış olduğu mekân ve yapılardır. Tabhane terimi ilk olarak Osmanlı döneminde ibadetin yanı sıra farklı işlevleri de mimari yapısından barındıran cami tiplerini tanımlamak amacıyla kullanılmıştır. Tabhaneli cami, ters T planlı cami, kanatlı cami, imaret gibi terimler aynı plan tipini tarif eden fakat terminolojik anlamda farklılaşan ifadelerdir. Tabhaneli camilerin ortaya çıkışı ve tarihsel süreç içerisindeki gelişim ve değişimleri irdelenerek bu terminolojik karışıklığa çözüm getirilmeye çalışılmıştır.Tez toplamda altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın alt yapısını oluşturmak amacıyla amaç, kapsam ve yöntem belirlenmiştir. İkinci bölümde tabhane teriminin tanımları yapılarak 13. ve 14. Yüzyıl Osmanlı ve Selçuklu toplum yapısı ve bunun mimariye etkileri araştırılmıştır. Tabhane mimarisinin kökeni ve gelişim süreci incelenmiştir. Üçüncü bölümde bir tipoloji oluşturabilmek adına günümüze ulaşmış tabhaneli camilerin planları derlenmiş ve bu tipoloji çalışması üzerinden analizler yapılmıştır. Dördüncü bölümde külliye ve külliyeyi oluşturan yapı türleri tanımlanmış, hangi külliyelerde tabhane yapılarının olduğu tespit edilmiştir. Tespiti yapılmış ve günümüze ulaşmış olan tabhane yapıları ayrıntılı şekilde tanıtılmıştır. Bu yapılar üzerinden karşılaştırmalı analizler yapılmıştır. Beşinci bölümde tarihi yapıların koruma sorunları ve bunlara yönelik müdahale yöntemleri hakkında çözüm ve öneriler geliştirilmiştir. Fatih Külliyesi Tabhanesi'nin son dönem restorasyon çalışmaları irdelenerek sorunlar, çözüm ve öneriler örneklendirilmiştir. Altıncı bölümünde ise tüm bu araştırma ve çalışmalar üzerinden değerlendirmeler yapılarak sonuç çıkarılmış ve tez çalışması tamamlanmıştır.Tabhaneli camilerin yapılış amaçlarını sorgulayabilmek için Selçuklu ve Osmanlı dini, sosyal, kültürel ve siyasi yapısını iyi anlamak ve analiz etmek önemlidir. Bu analizlerin neticesindeki bulgular ile tabhaneli camilerin Osmanlı mimarisindeki cami planlaması ve tasarımı üzerinde yarattığı etkiler gözlemlenebilmektedir. Bir yapı türü olarak camiden bağımsız tasarlanan tabhanelerin konumlanışlarının, mimari üsluplarının ve plan tasarımlarının incelenip detaylı şekilde irdelenmesi, bu yapıların tipolojisini tanımlamak adına önem arz etmektedir. Günümüzde işlevini yitirmiş olan tabhane mekân ve yapılarının koruma sorunları ve bu sorunlara getirilecek çözüm önerileri tespit edilmiş, tabhane yapılarının gelecek nesillere aktarılarak varlığını sürdürebilmesi amaçlanmıştır. Fatih Külliyesi Tabhanesi örneği üzerinden anıtlardaki bozulma ve hasarların sebepleri araştırılmış ve bu sebeplere yönelik müdahale yöntemleri, tabhanenin son dönem restorasyon çalışmaları kapsamında detaylı olarak irdelenmiştir. Tabhanelere verilecek olan yeni işlevler için dikkat edilmesi gereken hususlar belirlenmiştir.Anahtar Kelimeler: Osmanlı mimarisi, tabhaneli cami, ters T planlı cami, tabhane yapıları, Fatih Külliyesi Tabhanesi

Tabhane literally means the places and structures where clergy, dervishes and travelers are used for accommodation and shelter. The term hane tabhane ilk was first used in the Ottoman period to describe the types of mosques that worship different functions as well as architectural structures. The terms such as Tabhaneli mosque, reverse T-plan mosque, winged mosque and imaret are the expressions describing the same plan type but differing in terms of terminology. The emergence of tabhaned mosques and their development and changes in the historical process have been examined and the terminological confusion has been tried to be solved.The thesis consists of six chapters in total. In the first part, aim, scope and method were determined in order to form the infrastructure of the study. In the second part, the definition of the term tabhane was made and the 13th and 14th century Ottoman and Seljuk social structure and its effects on architecture were investigated. The origin and development process of tabhane architecture were examined. In the third chapter, the plans of the mosques with tabhanese which have survived to compose a typology have been compiled and analyzes have been made on this typology study. In the fourth section, the complex and the types of buildings that make up the complex are defined and it is determined which complexes have tabhane structures. The tabhane structures that have been identified and survived have been introduced in detail. Comparative analyzes were made on these structures. In the fifth chapter, solutions and suggestions about conservation problems of historical buildings and intervention methods are developed. The restoration works of Fatih Complex Tabhane are examined and problems, solutions and suggestions are exemplified. In the sixth part, evaluations were made on all these researches and studies and the results were drawn and the thesis was completed.It is important to understand and analyze the Seljuk and Ottoman religious, social, cultural and political structures in order to question the construction purposes of the Tabhaneli mosques. As a result of these analyzes, the effects of tabhanese mosques on mosque planning and design in Ottoman architecture can be observed.It is important to define the typology of these structures in order to examine and examine in detail the positions, architectural styles and plan designs of the tabhanes designed independently of the mosque as a type of building. Preservation problems of tabhane spaces and structures which have lost their functions and solutions to these problems have been determined and it is aimed to survive by transferring tabhane structures to future generations. The reasons of deterioration and damages in the monuments were investigated through the example of Fatih Complex Tabhane and the intervention methods for these reasons were examined in detail within the scope of the restoration works of the tabhane. Issues to be considered for the new functions to be given to tabhanes were determined.Keywords: Ottoman architecture, mosque with tabhane, reverse T-planned mosque, buildings of tabhane, Fatih Complex Tabhane