10-16. yüzyıllarda İdil-Kama bölgesinde bir Türk-İslam şehri: Kazan

Abstract

İslamiyet'i ilk kabul eden Türk devleti olan İdil Bulgar Devleti 10-13. Yüzyıllar arasında İdil-Kama bölgesinin ticari ve kültürel merkezi konumundaydı. Bulgar ve Bilyar gibi şehirler bölgenin en büyük şehirleriydi. 13. Yüzyılın ilk yarısında Moğolların yıkımına uğrayan şehirler Altın Orda Devletinin hükümranlığında kısa sürede tekrar merkez görünümüne kavuştular. Refah seviyesinin yüksek olduğu arkeolojik buluntularla da ortaya koyulan şehirler Aksak Timur'un Toktamış Han'a düzenlediği sefer sonucu tekrar harabeye çevrilmiştir. Bu şehirlerin kalıntıları üzerinde hâlen araştırmalar devam etmektedir. Dağılan Altın Orda Devletinin bir sonucu olarak kurulan Kazan Hanlığının başkenti olarak `Kazan` şehri seçilmiştir. Kazan şehri İdil Bulgar şehir yapısı ve mimari detayları, bezemeleriyle çok sayıda benzer özelliğe sahiptir. Bir Türk-İslam şehri olarak İdil-Ural bölgesinin merkezinde Kafkaslar, Sibirya ve Orta Asya'ya ulaşım yollarına hâkim bir konumda bulunan Kazan, kısa sürede hem ticari bir çekim alanı hem de bu bölgede asırlar süren kültürel etkileşime dayalı rafine bir şehir kültürünün mekânı olmuştur. Kısa sürede özgün bir İslam mimari sentezi içinde camiler, medreseler ve sarayların inşa edildiği şehir, 1552 yılındaki Rus işgaline kadar bu etkileşim kuşağının merkez şehri olma özelliğini korumuştur. Ruslar Kazan'ı alarak şehri yerle bir etmiş, tarih sahnesinden hanlığı adeta silmek istemişlerdir. Kazan Hanlığının Ruslar tarafından işgal edilmesi gerek Doğu gerekse Batı'da bulunan Türk kavimleri için de bir dönüm noktası olmuştur. Rusya'nın Doğu'ya açılmasının önündeki ilk engel olan Kazan Hanlığının yıkılması, Rusların Karadeniz, Kafkaslar yönünde ilerleyerek Osmanlı Devletinin en güçlü düşmanlarından biri hâline gelmesini sağlamıştır. O dönemde Rusların sahip olduğu topraklar, hemen hemen bugünkü Rusya'nın topraklarını oluşturur.

First Turkic state to ever adopt Islam, Volga Bulgarian State was the commercial and cultural centre of the Volga-Kama area between the 10th-13th centuries. Cities that were demolished by the Mongolians in the first half of the 13th century regained their central role during the reign of Golden Horde Empire. Prosperity of these cities was revealed by archeological findings, however they were brought down to ruins once again by the Timurid campaign against Tokhtamysh Khan. Research yet continues in the ruins of these cities. As the Kazan Khanate was founded as a result of the fall of the Golden Horde Empire, 'Kazan' was established as the capital. The city of Kazan has many in common with Volga Bulgarian cities with regard to urban planning, architectural details and decorations. Kazan as a Turkic-Islamic city, at the centre of Volga-Ural catchment basin and dominant over Caucasus, Siberian and Middle Asian roads has been the home of a refined urban culture as a result of century-long cultural interaction in its area as well as an economic centre of attraction. Before long, mosques, madrasahs and palaces were built creating an Islamic architecture synthesis, making the city centre of this interactional trend until the Russian occupation in 1552. As Russians took control of the city, they brought the city to ground determined to wipe the Khanate off the map. The occupation of Kazan Khanate by the Russians has been a turning point for Turkic peoples both in East and West. As the first obsticle for spreading into east, the fall of Kazan Khanate made the way to Russians advancing towards the Black Sea and Caucasus therefore becoming one of the most powerful enemies of the Ottoman Empire. The land of Russian Tsardom at the time more or less constitutes the borders of the Russian Federation today.