Muhammed Sâdık Kâşgarî`nin târîh-i reşîdî tercümesi defter-i evvel (İnceleme - metin - dizin)

Abstract

Mirza Muhammed Haydar Duğlat'ın 1541-1546 yılları arasında Farsça olarak kaleme aldığı Târîh-i Reşîdî adlı eseri, Orta Asya tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Bu sebeple eser, birçok dile tercüme edilmiştir. Türkçeye ilk tercümeleri Çağatay Türkçesi iledir. Târîh-i Reşîdî'nin mütercimi bilinen ilk Türkçe tercümesi, Muhammed Sâdık Kâşgarî'ye aittir. Eser, Son Dönem Çağatay Türkçesinin önemli örneklerindendir ve 19. yüzyıldan itibaren bilinse de tercüme metnini ortaya koyan bir çalışmaya bugüne kadar rastlanmamıştır. Tezin konusu olarak seçilen ve tahminen 19. yüzyılda istinsah edilen bu tercümenin tek nüshası Petersburg'da, Rusya Bilimler Akademisi Doğu Yazmaları Estitüsü'nde C569 (590 o) numarada kayıtlıdır. Bu çalışmada yazmanın 1a-92b numaralı sayfaları arasındaki Defter-i Evvel bölümünün yazı çevrimi, Türkiye Türkçesine aktarması, daha önceki çalışmalarda görülmeyen ya da seyrek rastlanılan dil özellikleri incelemesi ve gramatikal dizini hazırlanmıştır. Muhammed Sâdık Kâşgarî tercümesi, Çağatay Türkçesinin yazı dili olarak 19. yüzyılda Kâşgar sahasında devam ettiğini gösteren, aynı zamanda yerel bazı dil özelliklerini de barındıran zengin dil malzemesine sahiptir. Tezde bu özellikler hakkında ayrıntılı bilgiler de verilmeye çalışılmıştır.

Tarikh-i Rashidi is a work of Mirza Muhammad Haidar Dughlat written in Persian between 1541-1546. It is one of the most important references in the history of Central Asia. For this reason, it has been translated into many languages. The first Turkish translations were in Chagatay Turkish. The first Turkish translation with known translator is Muhammad Sadiq Kashgari. It is a significant example of Late Chagatay Turkish but there are no studies providing the translation of all of the text, even though it has been known since the 19th century. This translation, chosen as the subject of this thesis, was copied approximately in the 19th century. The only existing copy can be found in the Institute of Oriental Manuscripts, Russian Academy of Sciences with number C569 (590 o) in St. Petersburg. In this work, we provide the transcription of Defter-i Evvel that is the part of manuscript from p. 1a to p. 92b, its translation into Turkey Turkish, analysis of its grammatical properties which has not or rarely been studied previously as well as the grammatical index. Muhammad Sadiq Kashgari's translation has rich linguistic materials harbouring dialectological features. This translation demonstrates that Chagatay Turkish was used as literary language in Kashgar region in the 19th century. In the thesis, we also elaborate on these properties.