Derleme Sözlüğü`nde Divanü Lügati`t-Türk`ten fiiller

Abstract

E ÖZET Derleme Sozlüğü'nde Divanü Lûgati't-Türk'ten Fiiller Gülendam KARACA Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Doç. Dr. A. Deniz ABİK Eylül 2002, XI+472 Bu çalışmada Divânü Lügati't-Türk'te yer alan fiillerle Derleme Sözlüğü'ndeki fiiller karşılaştırılmıştır. İnceleme sonunda, Divânü Lügati 't-Türk'te bulunan 3652 fiilin 562'sinin Derleme Sözlüğü ile ortak olduğu saptanmıştır. Bu çalışmayla XI. Yüzyıl ürünü olan Divânü Lügati't-Türk ile XX. Yüzyıl halk dilini yansıtan Derleme Sözlüğü arasında -fiiller aracılığıyla- dil bağı kurulmaya çalışılmıştır. Günümüzde yazı dilinde kullanılmayıp halk ağzında yaşayan fiillerin Divânü Lügati't-Türk'teki fiiller ile bağlantısı ses, anlam ve yapı yönüyle değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tezimizin Giriş bölümünde, fiiller, fiillerin söz varlığımız içindeki yeri, çalışmaya Divânü Lügati't-Türk ve Derleme Sözlüğü'nün esas alınmasının amacı, bu eserlerin dil malzemesi açısından önemi, çalışma aşamaları yer almaktadır. Çalışmanın İnceleme bölümü, dokuz ana başlığı içermektedir. Birinci bölümde, Divânü Lügati't-Türk ile Derleme Sözlüğü'nün karşılaştırılması sonucu elde edilen 562 ortak fiil yer almaktadır. İkinci bölümde, Derleme Sozlüğü'nde yer alıp da Karaçay Türklerinden ve Kerkük'ten derlenen ortak fiiller yer almaktadır. Üçüncü bölümde, belirlenen ortak fiiller ses bilgisi açısından Ses Olayı Yaşamamış Filler ve Ses Olayı Yaşamış Fiiller adlan altında tasnif edilmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümünde, Anlam ve/veya Kök Bağlantısı Olan Fiiller yer almaktadır. Beşinci bölüm anlam bilgisine ayrılmıştır. Bu bölümde fiiller, Anlam Değişikliği Yaşamış Fiiller, Mecaz Anlama Geçen Fiiller ve Anlam Değişikliği Yaşamamış Filler olmak üzere üç başlık altında değerlendirilmiştir. Altıncı bölüm, ortak fiillerin Divânü Lügati't-Türk'teki biçimlerinin yapı açısından incelenmesini içermektedir. Bu başlık altında, Basit Fiiller ve Türemiş Fiiller yer almaktadır. Yedinci bölümde, Divânü Lügati't-Türk'te yer alan fiillerinm Derleme Sözlüğü'ndeki isim karşılıkları sıralanmıştır. Sekizinci bölümde, 562 ortak fiilin, ses yapı ve anlam açısından dikkat çekici birkaçının Anadolu coğrafyasındaki dağılımı harita üzerinde gösterilmiştir. Dokuzuncu bölümde, Divânü Lûgati't-Türk'teki fiillerin Türkçe Sözlük'teki karşılıkları yer almaktadır. Çalışmanın ikinci bölümü, Değerlendirme ve Sonuç adını taşımaktadır. Bu bölümde, inceleme sonucu elde edilen veriler yardımıyla bir sonuca gidilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde, fiillerin Divânü Lûgati't-Türk'teki ve Derleme Sözlüğü'ndeki kullanımlarına göre alfabetik dizini verimiştir. Anahtar Sözcükler: Anadolu Ağızlan, Derleme Sözlüğü, Divânü Lügati 't-Türk, Fiiller, Karahanlı Türkçesi

IV ABSTRACT Verbs of Divânü Lûgati't-Türk in Derleme Sözlüğü Gülcndam KARACA Ms. Thesis, The Turkish Language and Literature Department Supervisor: Doç. Dr. A. Deniz ABİK September 2002, XI+472 In this paper verbs appearing in the Divânü Lûgati't-Türk have been compared with those in the Derleme Sözlüğü. Following analysis 562 out of 3652 verbs found in the Divânü Lûgati't-Türk are discovered to be common to the Derleme Sözlüğü. This study tries to establish, through verbs, a linguistic connection between eleventh century's work the Divânü Lûgati't-Türk and the Derleme Sözlüğü showing twentieth century everyday language. Verbs that are not used in writing, but live in people's speech have been compared to verbs in the Divânü Lûgati't-Türk phonogically, semantically and morphogically. Introduction comprises of verbs, value of verbs in our vocabulary and the aim of choosing the Divânü Lûgati't-Türk and the Derleme Sözlüğü as the basis of this study, the linguistic importance of these texts and the phases of study. Analysis section is divided into nine main topics. In part one, there are 562 common verbs obtained from comparisons of the Divânü Lûgati't-Türk and the Derleme Sözlüğü. Section two consists of common verbs found in Derleme Sözlüğü and compiled from the Turks of Karaçay and Kerkük. In part three, the determined common verbs are classified as `Verbs that have undergone phonological change` and `Verbs that have not undergone phonological change. In part four, there are verbs with semantic and/or etymological connection. Part five deals with semantics. In the this part, verbs are classified according to `Verbs That Have Undergone Meaning Change`, `Verbs Transformed into Figurative Use` and `Verbs That Have not Undergone Meaning Change.` Part six examines the form of the common verbs in the DivânüLûgati't-Türk morphologically. Under this heading, there are `Simple Verbs` and `Derivated Verbs`. In section seven, noun forms in Divânü Lûgati't-Türk for verbs in Derleme Sözlüğü are listed. Part eight shows on a map of Turkey the geographical locations of several of the 562 common verbs, which are phonologically, morphologically and semantically remarkable. Section nine consists of counterparts in Türkçe Sözlük for verbs in Divânü Lûgati't-Türk. In section two an effort has been made to come to a conclusion with the help of the data obtained through study. In section three there is an alphabetical list of verbs in Divânü Lûgati't-Türk and Derleme Sözlüğü according to their use. Key words: The Dialects of Anatolia, Derleme Sözlüğü, Divânü Lûgati't-Türk, Verbs, Karahanlı Turkish