Hacı Bektâş-ı Velî, yaşadığı dönem, hayatı, eserleri ve görüşleri

Abstract

Hacı Bektâş-ı Velî, Horasan'ın Nişabur şehrinde dünyaya gelmiştir. Velâyetnâme'de, Hünkâr'ın 63 yıl yaşadığı, 606/1209'da doğduğu, 669/1270'de vefat ettiği ifade edilmiştir. Yaptığımız bu çalışmada, tasavvufi şahsiyeti hakkında birbirinden oldukça farklı görüşlerin ortaya konulduğu Hacı Bektâş-ı Veli'nin hayatı, eserleri, tasavvuf ve din anlayışını, ilk dönem Bektâşîliğin mahiyetini, önyargılardan uzak, akademik ve sistematik bir şekilde, ikinci ve üçüncü derece öneme haiz kaynaklar yerine Hacı Bektâş-ı Velî'nin eserlerinde taramalar yaparak ortaya koymaya çalışılmıştır. Çalışmamızda genel olarak Anadolu Selçukluları döneminin siyasi, sosyal ve içtimaî durumu incelendikten sonra dini-mezhebi eğilimler ele alınmıştır. Hacı Bektaş-ı Velî'nin yaşadığı asırda Anadolu'da faaliyet gösteren tasavvufi oluşumlar tespit edilmiş ve Hacı Bektaş-ı Velî ile olan ilişkileri irdelenmeye çalışılmıştır. Hacı Bektâş-ı Velî'den bahseden tarihî ve menkıbevî kaynaklar ele alındıktan sonra Hacı Bektâş-ı Velî'nin tarihsel hayatı, kendisine nispet edilen eserleri ve bu eserler haklarında yapılan çalışmalar incelenmiş, Bektâşiliğin tarikatlaşma süreci, etkileri, âyin ve erkânları hususunda bilgi verilmeye çalışılmıştır. Haklarında yapılan bilimsel çalışmalar neticesinde Hacı Bektâş-ı Velî'ye aidiyeti tespit edilmiş ve şimdilik din ve tasavvuf anlayışı hususunda elimizdeki yegâne kaynaklar olma özelliğine sahip Makâlât ve Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye adlı eserleri esas alınarak, hakkında Hacı Bektâş-ı Velî'nin din ve tasavvuf anlayışını, ortaya koymaya gayret edilmiştir. Eserleri, onun medrese tahsili gördüğünü, şer'i ilimlere vakıf olduğunu, Arapça ve Farsça bildiğini göstermektedir. Hünkâr'ın eserleri muhteva açısından değerlendirmeye tabi tutulduğunda, eserlerini Horasan ve Nişâbur'un şeriata bağlı fikrî, tasavvufi, fıkhî ve ameli cereyanlarıyla örtüşen, Yesevî geleneğini kendine özgü bir yorumla kaleme aldığı görülmektedir.İlk dikkat çeken husus, düşüncelerini Kur'ân ayetlerine ve hadislere dayandırmış olmasıdır.

Haji Bektash Veli was born in Nişabur, Khorasan. It is stated in Velayetname that, he lived for 63 years, was born in 606/1209 and died in 669/1270. With this research we have done, it is aimed to suggest life, works and mysticism and religion understanding of Haji Bektash Veli whose sufistic personality is concerned quite differently from each other; the importance of first period Bektashism without prejudice, academically and systematically by scanning Haji Bektash Veli's own works instead of resources that are of second and third rate importance. In our study, generally, after investigating political, social and conventional state of Anatolian Seljuk's period, sect and religious tendencies have been discussed. Sufistic formations that were active in the century when Haji Bektash Veli lived and their relations with Haji Bektash Veli have been studied. After dealing with historical and epical resources referring to Haji Bektash Veli, his historical life, works that were attributed to himself and studies about these works have been analyzed and it has been aimed to inform about the process of Bektashism's becoming a sect, its effects, rituals and their methods. In consequence of scientific researches done about them, taking Makalat and Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, that have been proved to belong to Haji Bektash Veli and regarded for now as the unique resources we have in our hand, as a basis it has been intended to reveal Haji Bektash Veli's religious and sufistic understanding. His works indicate that he took madrassah education, had a good grasp of religious science and knew Arabic and Farsi. When his works assessed in terms of content it is clear that he wrote up his works in a distinctive way, corresponded to Khorasan and Nişabur's denominational, intellectual, sufistic, fiqhi and practical flows and Yesevi tradition. The first case that draws attention is that he based his thoughts upon verses of Koran and hadiths.