Hilafetin kaldırılması sürecinde teorik tartışmalar ve adliye vekili Seyyid Bey`in katkısı

Abstract

ÖZET On beş asra yakın bir süre çeşitli şekiller altında mevcudiyetini sürdüren hilafet kurumunun 1924 yılında Türkiye'de ilga edilmesi siyasi olduğu kadar fikrî açıdan da yaşanan bir değişim sürecinin somutlaşmış ifadesidir. Siyasi bakımdan Tanzimat'la birlikte ortaya çıkmaya başlayan ve meşruti rejim uygulamalarıyla kendisini artan ölçüde hissettirme yoluna giren siyasal modernleşme süreci içinde siyasal yönetimin karakteri ve dinle olan ilişkisi yeni tanımlamalara konu olmuştur. Bu tezde siyasal modernleşmenin köklü bir değişim dönemini oluşturan saltanatın kaldırılmasından hilafetin kaldırılmasına kadar geçen bir yılı aşkın zaman dilimi içinde hilafet kurumu üzerinde cereyan eden teorik/şer'î temelli tartışmalar, merkezi metinler çerçevesinde ele alınmıştır. Sözkonusu dönemde hilafetle ilgili değerlendirme yapan, görüş ortaya koyan pek çok günübirlik metin bulunmakla birlikte bunların çok azı teorik bütünlüğe ve ilmî esaslara dayanmaktadır. Konuyla ilgili metinlerin çoğunluğu günlük siyaseti konu almıştır. Bu tezin ana hedefi ise, olayın İslamî/şer'î temellere dayanılarak nasıl izah edildiğinin araştırılmasıdır. Girişte, modernleşme sürecine paralel olarak modern gelişmeler karşısında takınılan İslami temelli tavırlarda esas hareket noktasını oluşturan bir yorum farklılığı, kimi İslamî kavramların muhtevasmdaki anlam dönüşümü ve kimi kavramların ön plana çıkarılması konu edilecektir. Bu kısa değerlendirme, hilafeti modern siyasi kurumlar çizgisinde yeniden yorumlayan teorik tartışmaların islamî kuram açısından nereye oturduğunu anlamamıza yardımcı olacaktır. Yine giriş kısmında, şer'î gerekçelerden yardım alınarak meşrulaştınlan hilafetin kaldırılması IVolayının laiklik sürecindeki yerini tesbit etmede yararlı olacağı düşüncesiyle, Cumhuriyet'in kuruluş yıllarında çeşitli anayasal ve siyasi metinlerde, dar anlamda devlet ile din işlerinin ayrılması anlamında laiklikle ilgili olarak yer alan hususlara ve bu yöndeki bazı reformlara işaret edilecektir. Birinci bölümde, tezin incelemede esas aldığı metnin müellifi olan Cumhuriyet'in ilk Adalet Bakanı Seyyid Bey'in Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e uzanan tarihsel süreçteki yaşam öyküsüne ve teorik görüşlerine yer verilmiştir. İkinci bölüm, saltanatın kaldırılmasından sonraki dönemde varlığını sürdüren siyasal güçten yoksun hilafet kurumunun sistem içindeki yeri konusunda bazı tespitler ve hilafetin konumunu ele alan Meclis tartışmalarına ayrılmıştır. Tezin üçüncü bölümünde Seyyid Bey, Hoca Şükrü ve Hoca Halil Hulki ile iki arkadaşının (Hoca el-Hac İlyas Sami ve Hoca Rasih Efendiler) hilafet üzerine kaleme aldıkları Uç risale çerçevesinde hilafetin teorik olarak nasıl anlaşıldığı ve bunun o gün için ne gibi siyasi sonuçlar ortaya çıkardığı incelenmiştir. Sonuç kısmında, hilafetin kaldırılması sürecindeki teorik yaklaşımların genel karakteristikleri özetle ifade edilmiştir. V